Feiner Leon

Feiner Leon (Löbl) (1885 albo 1886, Podgórze, obecnie Kraków – 22.02.1945, Lublin) – adwokat w Krakowie, działacz socjalistyczny, jeden z przywódców konspiracyjnego Bundu, ps. „Berezowski”, „Lasocki”, „Mikołaj”, „Józef Sawicki”. Ostatni przewodniczący Rady Pomocy Żydom „Żegota”.

Urodzony w Podgórzu w 1885 r. (według informacji z Archiwum UJ) albo w 1886 r. (według Alicji Pacholczyk) jako syn Chaima (kolejno blacharza, przemysłowca i przedsiębiorcy budowlanego). Personalia matki nie są znane. W niektórych publikacjach jego nazwisko jest błędnie podawane jako Fajner lub Fejner.

W czerwcu 1904 r. ukończył gimnazjum na Podgórzu w Krakowie i rozpoczął studia na Wydziale Prawa UJ. 1.10.1908 r. uzyskał absolutorium, a 7.05.1910 r. – stopień doktora. Studiował też na Wydziale Filozoficznym (1908–1910). Następnie prowadził praktykę adwokacką we własnej kancelarii, której – jak podaje Alicja Pacholczykowa – nie poświęcał wiele czasu.

Od czasów gimnazjalnych był związany z ruchem socjalistycznym, a na początku studiów wstąpił do Polskiej Partii Socjalno-Demokratycznej (PPSD). W pierwszej połowie 1905 r. zaangażował się w tworzenie Żydowskiej Partii Socjalno-Demokratycznej, w latach 1910–1914 był członkiem Komitetu Wykonawczego tego ugrupowania. W okresie 1905–1914 współpracował z organem partii „Der Socjaldemokrat”, był również redaktorem innego jej czasopisma – „Nowe Życie”. Po połączeniu w 1920 r. Żydowskiej Partii Socjaldemokratycznej z największym żydowskim ugrupowaniem socjalistycznym – Bundem, kierował jego krakowską organizacją. W czasie wojny polsko-bolszewickiej, 15.07.1920 r., wraz z grupą krakowskich działaczy Bundu został internowany w obozie w Dąbiu.

W 1930 r. bezskutecznie kandydował do Sejmu RP. Działał w Związku Prawników Socjalistów. Bronił w procesach politycznych w Krakowie. W latach 1938–1939 był radnym miejskim. W lipcu 1939 r., z powodu wystąpień opozycyjnych, został internowany na okres miesiąca w Berezie Kartuskiej.
Aktywny w propagowaniu kultury żydowskiej, był autorem przekładów z niemieckiego na jidysz oraz jednym z animatorów rozwoju teatru żydowskiego, jako założyciel Towarzystwa „Krakowski Teatr Żydowski”. Propagował rozwój sportu wśród młodzieży żydowskiej, był szefem żydowskiej organizacji sportowej „Jutrzenka”.

Po wybuchu II wojny światowej ewakuował się na wschód i znalazł się na obszarze okupacji sowieckiej. Aresztowany przez Sowietów w czasie przekraczania granicy litewskiej i okupacji sowieckiej, w lipcu 1940 r. został skazany na 15 lat więzienia. Po wybuchu wojny niemiecko-sowieckiej wydostał się z więzienia i w drugiej połowie 1941 r. przybył do Warszawy. Ukrywał się początkowo u rodziny wybitnego aktora, reżysera i pedagoga teatralnego Aleksandra Zelwerowicza. Włączył się w działalność konspiracyjną Bundu, był łącznikiem z polskim podziemiem. Zdobywał fundusze na działalność konspiracyjną Bundu w getcie i pośredniczył w przekazywaniu broni dla Żydowskiej Organizacji Bojowej. Od końca września 1942 r. reprezentował Bund w Tymczasowym Komitecie Pomocy Żydom, od stycznia 1943 r. był wiceprzewodniczącym Rady Pomocy Żydom „Żegota” (utworzonej 4.12.1942), a także wraz z adwokatem Tadeuszem Rekiem, członkiem Komisji Rewizyjnej owej Rady. Brał udział w opracowywaniu materiałów na temat zagłady Żydów i przekazywaniu ich na Zachód, m.in. przywódcom Bundu oraz wybitnym przedstawicielom społeczności żydowskiej w Stanach Zjednoczonych. Wraz z Adolfem Bermanem odbył też rozmowę z Janem Karskim przed wydelegowaniem go w słynnej misji na Zachód, w której ten emisariusz polskiego podziemia poinformował świat o ludobójstwie dokonanym na Żydach (Feiner przekazał też Karskiemu opracowane przez siebie materiały informujące o zagładzie Żydów, m.in. list do członka Rady Narodowej RP Szmula Zygielbojma). Był członkiem Komisji Koordynacyjnej Żydowskiego Komitetu Narodowego, który powołano 1.12.1942 roku. Reprezentował Bund w Delegaturze Rządu RP, kierował też wydziałem organizującym pomoc dla Żydów.

W styczniu 1943 r. objął funkcję przewodniczącego CK Bundu. W swojej działalności m.in. sygnował memoriał Komisji Koordynacyjnej ŻKN z września 1943 r. do delegata rządu, w sprawie stosunku Delegatury Rządu do zakupu broni dla bojowników żydowskich. Wszystkie powyższe funkcje pełnił w czasie Powstania Warszawskiego (przebywał w Śródmieściu). Po zakończeniu walk wyszedł z miasta z ludnością cywilną. Przebywał pod Pruszkowem. Prawdopodobnie w listopadzie 1944 r. objął funkcję przewodniczącego Rady Pomocy Żydom „Żegota”, które zajmował do jej rozwiązania (ostatni dokument Rady pochodzi z 16.01.1945). W swojej działalności konspiracyjnej używał nazwiska Józef Sawicki.

Zmarł 22.02.1945 w Lublinie na nowotwór. Został pochowany na cmentarzu żydowskim przy ul. Okopowej w Warszawie.

Marek Gałęzowski

Bibliografia

• Armia Krajowa w dokumentach 1939–1945, t. 2, Wrocław – Warszawa – Kraków 1990, t. 5, ss. 163, 164, 249 (błędnie jako Fajnert);
• Bartelski L., Getto. Warszawskie Termopile 1943, Warszawa 1999, ss. 95, 96, 99, 163;
• Brzoza C., Kraków między wojnami. Kalendarium 28 X 1918 – 6 IX 1939, Kraków 1998, ss. 55, 402, 406, 424, 442;
• Celt M. [Chciuk T.], Z Retingerem do Warszawy i z powrotem. Raport z podziemia 1944, Łomianki 2006, ss. 190, 191, 193, 196, 205;
• Corpus studiosorum Universitatis Iagellonicae 1850/51−1917/18: E−J, red. K. Stopka, Kraków 2006, s. 75–76 (tu jako datę urodzenia podano 1885);
• Cukierman I., Nadmiar pamięci (Siedem owych lat). Wspomnienia 1939–1946, Warszawa 2000, ss. 215, 243, 272, 292, 302, 327, 328, 335;
• Grabowski W., Polska tajna administracja cywilna 1940–1945, Warszawa 2003, ss. 150, 152;
• Iranek-Osmecki K., Kto ratuje jedno życie… Polacy i Żydzi 1939–1945, Warszawa 2009;
• Komar M., Władysław Bartoszewski. Skąd pan jest? Wywiad rzeka, Warszawa 2006, ss. 87–89, 145, 200;
• Korboński S., Polskie Państwo Podziemne, Wrocław 1989, ss. 127–129, 132–134;
• Krall H., Zdążyć przed Panem Bogiem, Kraków 2006;
• Kroszczor H., Cmentarz żydowski w Warszawie, Warszawa 1983, s. 14;
• Kulczykowski M., Żydzi – studenci Uniwersytetu Jagiellońskiego w dobie autonomicznej Galicji (1867–1918), Kraków 1995, s. 355;
• Kunert A. K., Ilustrowany przewodnik po Polsce Podziemnej, Warszawa 1996, ss. 178, 463, 478;
• Lerski E., Emisariusz „Jur”, Londyn 1984, s. 94;
• Libionka D., Weinbaum L., Bohaterowie, hochsztaplerzy, opisywacze. Wokół Żydowskiego Związku Wojskowego, Warszawa 2011, ss. 356, 359, 360, 377–379, 381, 537;
• Meed W., Po obu stronach muru. Wspomnienia z getta warszawskiego, Warszawa 2003;
• Pacholczyk A., Feiner (Fajner) Leon, [w:] Słownik biograficzny działaczy polskiego ruchu robotniczego, Warszawa 1987, t. 2, s. 66;
• Polacy i Żydzi pod okupacją niemiecką 1939–1945. Studia i materiały, Warszawa 2006;
• Prekerowa T., Konspiracyjna Rada Pomocy Żydom w Warszawie 1942–1945, Warszawa 1982;
• Steinsberg A., Towarzysz Mikołaj, „Przegląd Socjalistyczny” 1947, nr 4/5, ss. 43–44;
• Ten jest z Ojczyzny mojej. Polacy z pomocą Żydom 1939–1945, red. W. Bartoszewski, Z. Lewinówna, Warszawa 2007 (błędnie podane nazwisko Fajner);
• Zagórski W., Wolność w niewoli, Londyn 1971, s. 302;
• Żbikowski A., Karski, Warszawa 2011;
• Żebrowski R., Feiner Leon (Löbl), [w:] Polski słownik judaistyczny: dzieje, kultura, religia, ludzie, Warszawa 2003, t. 1, s. 421.