Lévinas (Levinas) Emmanuel (12.01.1906 Kowno – 25.12.1995 Paryż) – filozof francuski pochodzenia żydowsko-litewskiego, uczeń Edmunda Husserla i Martina Heideggera. Przyczynił się do wprowadzenia fenomenologii na grunt francuski. Był myślicielem religijnym, czerpiącym inspirację z Biblii i tradycji żydowskiej kabały. Swoją pierwszą pracę Theorie de l’intuition dans la phenomenologie de Husserl (1930) poświęcił Husserlowi, od którego przejął metodę fenomenologiczną, zakwestionował jednak główne tezy teorii fenomenologii, szczególnie pojęcie transcendentalnego „ja” i świadomości intencjonalnej. W 1947 r. wydał De l’existence à l’existant i rozpoczął wykłady na temat czasu i inności w Collège Philosophique Jeana Wahla (Czas i to, co inne, 1947, wyd. pol. 1999).

W latach powojennych rozpoczął studia Talmudu pod kierunkiem Monsieura Chouchaniego; jednocześnie kierował L’École Normale Israelite Orientale. W 1961 r. opublikował Całość i nieskończoność. Esej o zewnętrzności (wyd. pol. 1998, wyd. 2 2002), dzieło charakterystyczne dla tzw. okresu ontologicznego Lévinasa. Od 1964 r. był profesor uniwersyteckim w Poitiers, od 1967 – w Paris-Nanterre, a od 1973 – na Sorbonie (Paris IV), gdzie po przejściu na emeryturę (1976) został profesorem honorowym. W tym okresie opublikował m.in. Trudną wolność (1963, wyd. pol. 1991), Cztery lektury talmudyczne (1968, wyd. pol. 1995). W 1974 r. wydał Inaczej niż być lub ponad istotą (1974, wyd. pol. 2000), najważniejsze dzieło filozoficzne, charakteryzujące drugi, metafizyczny okres jego filozofii. Z późniejszych dzieł należy odnotować: O Bogu, który nawiedza myśl (1986, wyd. pol. 1994).

Lévinas, choć pozostał myślicielem związanym z zachodnią tradycją filozoficzną (Platon, René Descartes, Immanuel Kant, Søren Kierkegaard) i w tradycji tej rozpoznawał ślady transcendencji, to inspiracji szukał raczej w Biblii. Największy wpływ wywarła na nim myśl Franza Rosenzweiga, a podstawową ideą filozofii stał się problem spotkania „Innego” (człowieka, Boga). Polemizując zarówno z Husserlowskim pojęciem intencjonalności, jak i Heideggerowską koncepcją Dasein, głosił, że celem filozofii jest dotarcie do źródłowego doświadczenia, którym jest uznanie „Drugiego” (człowieka) jako „Innego”, jako zewnętrzności kwestionującej pierwszoplanowość sfery „ja”. Konsekwencją pierwszeństwa „Innego” jest pierwszeństwo Dobra w stosunku do bycia oraz odpowiedzialności w stosunku do wolności. W relacji do „Innego” nie chodzi o własne bycie, lecz o bycie dobrym. Spotkanie ma charakter wydarzenia i nie można go wydedukować ani z horyzontu świata, ani biegu historii. „Inny” jest transcendentny („wyższy”), jego nawiedzenia nie można przewidzieć, a relacja do niego ma charakter asymetryczny – „jestem mu winny wszystko, lecz on nie jest mi nic winien”, wymóg wdzięczności sprowadziłby bowiem dar dobroci do wymiaru ekonomii. Twarz „Innego” (bliźniego) jest dla Lévinasa także śladem obecności absolutnie „Innego” (Boga), ale jest to tylko ślad obecności. Bóg w filozofii Lévinasa jest tak transcendentny, że „aż nieobecny”. Niemożliwość osiągnięcia go jest jednak warunkiem etyki – bezinteresowności dobroci wobec bliźnich.

Filozofia Lévinasa wywarła duży wpływ na współczesną myśl filozoficzną i teologiczną (m.in. Jeana-Luca Marion, Józefa Tischner). Polemikę z Lévinasem podjęli m.in. Jacques Derrida i Paul Ricoeur.

Tadeusz Gadacz

Bibliografia:

• Gadacz T., Wolność a odpowiedzialność. Rosenzweiga i Levinasa krytyka Heglowskiej wolności ducha, Kraków 1990.
• Jędraszewski M., Wobec Innego. Relacje międzypodmiotowe w filozofii Emmanuela Levinasa, Poznań 1990.
• Korespondencja między Emmanuelem Levinasem i Simonem Decloux, „Logos i Ethos” 1991, nr 1.
• Levinas i inni, red. T. Gadacz, J. Migasiński, Warszawa 2002.
• Mielec B., Próba oceny myśli etycznej Emmanuela Lévinasa [w] świetle zasad teologii moralnej, Kraków 2000.
• Skarga B., Emmanuel Levinas: kultura immanencji, „Studia Filozoficzne” 1984, nr 28.
• Tischner J., Śladami Nieskończonego. W kręgu myśli E. Levinasa, „Analecta Cracoviensia” 1986, t. 18.

© Treść hasła pochodzi z serwisów wiedzowych PWN; zobacz sam: Encyklopedia PWN, Słowniki języka polskiego i Słowniki obcojęzyczne.