Themerson Franciszka – (28.06.1907, Warszawa – 29.06.1988, Londyn) – malarka, rysowniczka, ilustratorka książek, współautorka filmów, wydawczyni, scenografka teatralna.
Urodziła się 28 czerwca 1907 r. w Warszawie jako druga córka Jakuba Weinlesa (malarza akademickiego, twórcy dzieł o tematyce żydowskiej) i Łucji z domu Kaufman, pianistki. Wraz z siostrą Marylą odebrała wykształcenie muzyczne i artystyczne. Bardzo wcześnie zaczęła rysować. Uczyła się na pensji K. Kochanowskiej oraz w Konserwatorium Państwowym, ukończyła postępowe gimnazjum Zofii Kurmanowej.
Jako piętnastolatka wzięła udział w IV Wystawie Malarstwa i Rzeźby, zorganizowanej w budynku Gminy Żydowskiej w Warszawie, obok ojca i siostry oraz takich artystów, jak Henryk Berlewi, Henryk Gotlieb czy bracia Seidenbeutlowie. W 1924 r. zdała maturę i rozpoczęła studia w warszawskiej Akademii Sztuk Pięknych, gdzie uczyła się w pracowni grafiki u prof. Władysława Skoczylasa oraz w pracowni malarstwa u prof. Mieczysława Kotarbińskiego, a następnie Tadeusza Pruszkowskiego.
Od 1928 r. ilustrowała książki i czasopisma dla dzieci, m.in. Jana Brzechwy, Anny Świrszczyńskiej, czasopismo „Płomyk”. Znana jest jako pierwsza ilustratorka Kaczki Dziwaczki. Do 1939 r. ukazały się 54 publikacje książkowe z jej ilustracjami.
Studia ukończyła w 1931 r., otrzymując wyróżnienie dla najlepszej studentki malarstwa. Należała do otwartej na eksperyment Loży Wolnomalarskiej – grupy artystycznej złożonej z absolwentów warszawskiej ASP, założonej w 1932 roku. W latach 1932–1935 wzięła udział w trzech wystawach Loży, m.in. w Instytucie Propagandy Sztuk.
W 1931 r. poślubiła Stefana Themersona, początkującego literata i filmowca, z którym łączył ją „fioł na punkcie kina”. W latach 1930–1937 zrealizowali pięć krótkich filmów eksperymentalnych, animując fotogramy i podświetlane obiekty przy pomocy samodzielnie zaprojektowanego stołu trickowego. Ich dzieła, odbiegające od popularnych w tym czasie produkcji komercyjnych, spotykały się z krytycznym odbiorem, jednak na zawsze znalazły się w międzynarodowym repertuarze filmów awangardowych. Jednym z najciekawszych eksperymentów Themersonów była wizualna interpretacja poematu Anatola Sterna Europa. Uznana za zaginioną podczas II wojny światowej została odnaleziona w 2019 roku.
W 1935 r. wraz z filmowcami z grupy „Start”, m.in. Aleksandrem Fordem, Eugeniuszem Cękalskim, Wandą Jakubowską, założyli Spółdzielnię Autorów Filmowych, która miała pomóc w realizacji wartościowych filmów. Powołali też do życia pismo „f.a.” (film artystyczny), do którego Franciszka zaprojektowała szatę graficzną. Ukazały się dwa numery, poświęcone awangardzie we Francji i Anglii, z tekstami takich autorów jak Len Lye, L. Moholy-Nagy czy J. Vigo.
Themersonowie zaczęli wspólnie tworzyć edukacyjne książki dla dzieci, np. Nasi ojcowie pracują, Poczta, Narodziny liter. W 1938 r. wyjechali do Paryża, w nadziei znalezienia tam środków na dalsze produkcje. Tak się jednak nie stało. Franciszka utrzymywała dom, rysując dla wydawnictwa Flammarion i polskiej prasy we Francji.
W chwili wybuchu wojny oboje zgłosili się na ochotników do Armii Polskiej we Francji. Stefan trafił do 8. pułku piechoty; dość szybko, po rozbiciu armii, znalazł się w schronisku PCK w Voiron. Franciszka została zatrudniona w Ministerstwie Informacji i Dokumentacji jako kartografka i ilustratorka. W 1940 r. urząd ewakuowano do Londynu. Themersonowie zostali rozdzieleni na dwa lata, jednak Franciszce udało się odnaleźć męża i zdobyć dla niego wizę brytyjską. W tym okresie stworzyła cykl rysunków pt. Niewysłane listy – emocjonalny pamiętnik czasu wojny i rozłąki. Wspierała paczkami rodzinę w getcie warszawskim. Niestety, prawie wszyscy zginęli, z wyjątkiem córki Maryli – Jasi, która po zakończeniu wojny dołączyła do Themersonów w Londynie (po śmierci Franciszki i Stefana zebrała i skatalogowała oraz przekazała do Biblioteki Narodowej ich archiwum).
W latach 1943–1945 Stefan i Franciszka zrealizowali dwa filmy dla Biura Filmowego Ministerstwa Informacji i Dokumentacji Rządu RP w Londynie Calling Mr. Smith (antywojenny) oraz Oko i ucho (artystyczny). Na tym zakończyła się ich działalność filmowa.
W 1948 r. założyli wydawnictwo Gaberbocchus Press, które wydało w ciągu 30 lat ponad 60 tytułów, w większości w oprawie graficznej i z ilustracjami Franciszki. Ich ambicją było publikowanie nie bestsellerów, a „bestlookerów”. Ukazały się dzieła m.in. Jarry’ego, Queneau, Apollinaire’a, Schwittersa, Russella, a także książki autorstwa Stefana i literatów młodszego pokolenia. Pod koniec lat 50. XX w. przez dwa sezony prowadzili Common Room – rodzaj klubu dyskusyjnego, w którym co tydzień spotykali się artyści, naukowcy, filozofowie.
Rysunek przedstawiający kompozycję abstrakcyjną autorstwa Franciszki Themerson. Obiekt znajduje się w kolekcji Muzeum POLIN.
Przez cały okres powojenny Franciszka Themerson tworzyła rysunki i obrazy w ewoluujących stylach – od realizmu do abstrakcji, a następnie ku, jak je nazywała, „obrazom bi-abstrakcyjnym”, w których do pozbawionych emocji form geometrycznych i plam barwnych powróciły postaci ludzkie. Rysunki ukazywały się w różnych czasopismach, a także w formie książek wydanych przez Gaberbocchus Press. W latach 60. XX w. wykładała w Wimbledon School of Art i w Bath Academy of Art. Kilkakrotnie interpretowała Króla Ubu Jarry’ego, robiła scenografię i maski do spektaklu, narysowała komiks na jego motywach. Była członkinią parodystycznego Collegium Pataphysicum. W latach 70. XX w. zrealizowała jeszcze kilka innych projektów scenograficznych, m.in. do Opery za trzy grosze.
W 1954 r. uzyskała obywatelstwo brytyjskie. Została członkinią Society of Industrial Artists and Designers. Miała liczne wystawy, m.in. w Zachęcie (1964) i Kordegardzie (1998–1999), a w Londynie – w Whitechapel Art Gallery, Imperial War Museum, Tate Britain. Zmarła w Londynie w czerwcu 1988 r., Stefan Themerson trzy miesiące później.
Jej prace można znaleźć m.in. w British Museum, Imperial War Museum, Victoria and Albert Museum, Tate Britain oraz w kilku kolekcjach w Polsce. W Muzeum Mazowieckim w Płocku znajduje się sala poświęcona Themersonom, odbywa się też coroczny festiwal ich imienia. W 2015 r. Jasia Reichardt przekazała archiwum Themersonów Bibliotece Narodowej w Warszawie.
Klara Kopcińska
W kolekcji Muzeum POLIN znajduje się 6 rysynków z kompozycją abstrakcyjną autorstwa Franciszki Themerson.
Więcej:
Bibliografia:
- The Drawings of Franciszka Themerson, red. N. Wadley, Amsterdam 1991.
- Gromadzka B., Themersonowie dzieciom, Poznań 2019.
- Themerson Archive Catalogue, red. N. Wadley, J. Reichardt, Cambridge, Massachusetts 2020.
- Themerson F. S., Franciszka Themerson, Stefan Themerson, Niewysłane listy, Warszawa 2019.
- Themersonowie, Biblioteka Narodowa – Polona [online] https://polona.pl/public-collections/collection/f44f52c8-8015-4fe8-91e9-4aea6dff6688 [dostęp: 01.07.2024].
- Wadley N., Franciszka Themerson, Monografia, Gdańsk 2019.
Biogram powstał w ramach projektu „Polskie Żydówki dla Niepodległej”, realizowanego z grantu Fundacji Totalizatora Sportowego.
