Tuwim Irena (22.08.1898, Łódź – 07.12.1987, Warszawa) – tłumaczka, literatka.

Irena Tuwim jest kojarzona przede wszystkim jako tłumaczka uwielbianego przez Polaków i wielokrotnie wznawianego Kubusia Puchatka Alexandra Alana Milne’a. Była też uznaną poetką i prozaiczką, która co prawda pozostawała w cieniu swojego brata Juliana jednak zdołała zabłysnąć na firmamencie polskiej literatury.

Irena Tuwim urodziła się Łodzi jako córka Izydora (1858-1935) i młodszej od niego o kilkanaście lat Adeli Tuwimowej, de domo Krukowskiej (1872-1942). Ojciec był księgowym w filii Azowsko-Dońskiego Banku Handlowego, zaś matka zajmowała się domem. Rodzice pochodzili z zasymilowanych rodzin żydowskich, a w rodzinnym Juliana i Ireny domu nie praktykowano judaizmu, nie obchodzono żydowskich świąt. Dziadek Ireny ze strony matki – Leon Lejb Krukowski przybył do Łodzi z Białegostoku i był właścicielem drukarni, w której drukowano m.in. „Dziennik Łódzki”. Kuzynami Ireny byli m.in. Leon Boruński pianista i kompozytor oraz słynny Lopek - Kazimierz Krukowski popularny w międzywojennej Polsce artysta estradowy. Ojciec poetów w Łodzi zamieszkał w 1882 r., zaś dzieciństwo spędził w Mariumpolu.

Jak wskazuje biografka Ireny Tuwim, Anna Augustyniak, Izydor miał „starszego brata Alberta, który zostawił sobie zapis nazwiska Towim, co po hebrajsku znaczy dobry”[1.1].

Irena Tuwim, m.in. w Łódzkich porach roku wspominała swoje dzieciństwo: „Nie było sielskie anielskie i, jak mówią, promienne i beztroskie. Tylko pełne zmór i strachów (...). Była czarna, zakopcona Łódź, było mieszkanie na ulicy Andrzeja: pięć dużych, nieprzytulnych pokoi, których w żaden sposób nie można było ogrzać (...)[1.2]. Autorka wspominała też, że atmosfera w domu rodzinnym była fatalna i pełna napięcia, co Tuwim dopiero po latach zrozumiała jako efekt zupełnie niedobranego małżeństwa jej rodziców: „Z roku na rok między rodzicami narastały wzajemne żale i pretensje, rosła obcość, która z czasem w matce wywołała ciężką nerwicę i jakąś wyraźną niechęć do ojca. Ten (...) coraz bardziej zamykał się w sobie, uciekał od życia, od niej, a nawet w pewnym sensie i od nas, dzieci[1.3].

Piotr Matywiecki autor obszernej biografii Juliana Tuwima wskazywał, że Adela była matką neurotyczną, nadmiernie opiekuńczą – zamartwiała się m.in., że Irena zostanie „starą panną”, co wynikało z jej poczucia niskiej wartości i pesymistycznemu uosobieniu[1.4]. Niewątpliwie kondycja matki, zwłaszcza jej późniejsza choroba umysłowa i pobyt w szpitalu psychiatrycznym w Zofiówce odcisnęło na rodzeństwie piętno. Została zamordowana w 1942 r. w Otwocku, po wojnie odnaleziono jej grób, ciało ekshumowano i złożono na łódzkim cmentarzu żydowskim obok męża, co Julian Tuwim opisał w wierszu Matka[1.5]. Jak wskazuje Anna Augustyniak małą Irenę w świat literatury wprowadziła matka, zaś późniejszym przewodnikiem okazał się brat[1.6]. Tuwim interesował się twórczością siostry, dostrzegał w jej utworach poetycki potencjał.

W 1921 r. w wydawnictwie Jakuba Mortkowicza ukazał się jej „dorosły debiut”, a mianowicie tom poezji 24 wiersze. W późniejszych latach ukażą się jeszcze Listy (1926), a także Miłość szczęśliwa (1930), w których widać wyraźny wpływ poetyki Skamandrytów, z którymi podobnie jak Julian związała się Irena. Niewątpliwie była poetką zdolną i chwaloną przez środowisko, jednak wybitny talent wykazywała w pracy translatorskiej, szczególnie zaś literatury dziecięcej: Fernando Munro Leafa, Kubusia Puchatka i Chatkę Puchatka, a także Mary Poppins Pameli Travers. Słynną nianię tłumaczka początkowo nazwała drugim imieniem – Agnieszka.

O ile kariera zawodowa Ireny Tuwim przebiegała stosunkowo harmonijnie, o tyle w jej życiu osobistym pojawiały się dramatyczne zwroty akcji. W 1922 r. wyszła za mąż za Stefana Eigera (1899-1940), znakomitego krytyka literackiego i znacznie gorszego poetę znanego jako Stefan Napierski. Mąż Ireny wywodził się z zamożnych rodów przemysłowców. Jego dziadek, Markus Silberstein był jednym z najbogatszych łódzkich fabrykantów w XIX w. i zostawił potomkom pokaźny majątek, dzięki czemu pierwszy mąż Tuwimówny nie musiał martwić się o zapewnienie bytu rodzinie.

Irena pod wpływem męża przyjęła chrzest i zadeklarowała wyznanie rzymsko-katolickie. Napierski był osobą homoseksualną, zaś w Warszawie plotkowano, że małżeństwo z Tuwimówną – siostrą wielkiego Juliana - miało być traktowane ambicjonalnie jako próba zbliżenia się do poety[1.7]. Małżeństwo oficjalnie trwało do 1935 r., jednak już w latach 20. Irena porzuciła męża, chociaż nie bez rozterek, dla Juliana Stawińskiego (1904-1973) - doktora prawa, adwokata, tłumacza, redaktora. Drugie małżeństwo zawarła w Wilnie w obrządku ewangelicko-reformowanym i pozostawała w nim aż do śmierci Stawińskiego. Początkowo mieszkała ze Stawińskim w Ostrowi Mazowieckiej, od 1937 ponownie w Warszawie, gdzie Stawiński praktykował m.in. jako adwokat w Sądzie Apelacyjnym.

W 1939 r. wyjechała z mężem z Polski przez Rumunię do Paryża, gdzie publikowała w prasie polskojęzycznej. Następnie została ewakuowana do Wielkiej Brytanii ze względu na pracę Stawińskiego w Ministerstwie Dokumentacji i Informacji Rządu RP na uchodźstwie. W lutym 1945 r. wyjechała z mężem do Kanady, a po zakończeniu wojny mieszkała w Stanach Zjednoczonych, gdzie Stawiński pełnił funkcję attaché ambasady RP polskiego rządu komunistycznego.

tuwim-irena-julian-eastnews.jpg

W 1947 r. wrócili do Polski, a Tuwim kontynuowała prace translatorskie, ze szczególnym uwzględnieniem literatury dla dzieci. Wspólnie z mężem przełożyła m.in. Chatę wuja Toma Hariett Beecher Stowe. Swoją autorską twórczość także poświęciła twórczości dla najmłodszych odbiorców i w latach 50. i 60. ogłosiła kilka, wielokrotnie wznawianych, opowieści dla dzieci, m.in. Marka Wagarka (1955) czy O pingwinie Kleofasku (1960).

W życiu prywatnym opiekowała się mężem, który okresowo był hospitalizowany w Tworkach ze względu na skłonności samobójcze. Po śmierci męża, a wcześniej ukochanego brata pogrążyła się w samotności. Odeszła w 1984 r., została pochowana na warszawskich Powązkach. 

Maria Antosik-Piela

Bibliografia:

• Augustyniak A., Irena Tuwim. Nie umarłam z miłości. Biografia, Warszawa 2016.
• Matywiecki P., Twarz Tuwima, Warszawa 2008.
• Stawiszyńska A., Odnośnie artykułu Katarzyny Kuczyńskiej-Koschany „Panienka, Godzina Polski, 1916: Irena Tuwim's Literary Debut”, „Czytanie Literatury. Łódzkie Studia Literaturoznawcze” 2020, T. 9, s. 375-377.
• Tuwim O., Łódzkie pory roku, Warszawa 1958.

Biogram powstał w ramach projektu „Polskie Żydówki dla Niepodległej”, realizowanego z grantu Fundacji Totalizatora Sportowego.