Unger Eliza, z domu Goldstein – (26.03.1899, Przemyśl – 26.08.1983, Warszawa) – inżynierka i architektka.

Urodziła się 26 marca 1899 r. w Przemyślu, w żydowskiej, zasymilowanej rodzinie inteligenckiej, jako córka inż. Joachima Goldsteina i Marianny z d. Kuttin[1.1].

W 1924 r. ukończyła studia na Wydziale Architektonicznym Politechniki we Lwowie, a dwa lata później została członkiem Polskiego Towarzystwa Politechnicznego we Lwowie. Jedną z pierwszych prac, które wykonała po otrzymaniu dyplomu inżyniera była inwentaryzacja architektoniczna i konserwatorska synagogi Złotej Róży we Lwowie, na zlecenie miejscowej Gminy Wyznaniowej Żydowskiej. 

W 1925 r. we Lwowie wyszła za mąż za Oswalda Eryka Ungera[1.2] późniejszego inż. budowy dróg i mostów, którego poznała podczas studiów i z którym od 1927 r. prowadziła biuro budowlano-techniczne (we współpracy z inż. Edwardem Jakóbowiczem), pod nazwą „O. i E. Ungerowie i E. Jakóbowicz”.

gdynia-dom-ungerow-archiwum-drozd-jaroslaw.jpg

Dom mieszkalny Elizy i Oswalda Ungerów przy ul. Kapitańskiej w Gdyni, w dzielnicy Grabówek, zaprojektowany przez nich samych. Zdjęcie z archiwum prywatnego Jaroslawa Drozda.

W 1929 r. firmę, już bez wspólnika, Ungerowie przenieśli do dynamicznie rozbudowującej się Gdyni i zarejestrowali w tamtejszym Sądzie Grodzkim pod nr RHA 174 i nazwą „Inżynierowie O. i E. Ungerowie Spółka z o.o. w Gdyni”. Oficjalna przeprowadzka małżonków do Gdyni nastąpiła 10 lipca 1930 r. W dzielnicy Grabówek wybudowali dwie wille przy ul. Kapitańskiej pod numerami 4 i 6. Pierwsza była siedzibą firmy, zaś sąsiednia domem rodzinnym, w którym na świat przyszło dwóch ich synów: Józef Andrzej (ur. 14 lipca 1932 r., zm. 23 czerwca 2018 r.) i Piotr Marian (ur. 18 marca 1934 r., zm. 6 marca 2010 r.).

Pierwszy z nich tak wspominał biuro:

„rodzice dla prowadzonej przez nich firmy mieli tuż obok odrębny budynek. Tam mama kreśliła swoje prace - na rajsbrecie i przy pomocy wspaniałych narzędzi, które dziadek Goldstein podarował jej za zrobienie dyplomu. Wiele z tych trójkątów, a także przykładnica przetrwało wojnę i zagubiło się dopiero po śmierci Rodziców. Były z ciemnego drewna z czarnymi rantami, tak, że pasowały do wystroju owego gabinetu, […]. Od południa miał dwa długie okna, od zachodu ścianę, od wschodu i południa też ściany, ale z drzwiami do salonu i do hallu i - co ważne – szklane. […] Tyłem do zachodniej ściany stał fotel, […] chyba czarny, skórzany, jak i pozostałe fotele w gabinecie, ale nie niski, do pogwarek, lecz wysoki, do pracy przy biurku. Przed biurkiem stał stolik otoczony owymi niskimi fotelami – szczegółów nie pamiętam, a wzdłuż ściany zachodniej i części ścian wschodniej i północnej (widać nie całe były szklane) stały półki na książki, ciemnoorzechowe z czarnymi listewkami, oszklone, nowoczesne, zaprojektowane przez mamę jak i cały gabinet”.

Firma Ungerów wykonywała w Gdyni wszystkie prace związane z budownictwem, począwszy od sporządzania projektów, aż do wykonawstwa. Przy jej rejestracji małżonkowie napotkali na problemy prawne, bowiem byli współudziałowcami spółki z inż. Jakubowiczem, która nadal znajdowała się w rejestrze handlowym Sądu Grodzkiego we Lwowie[1.3]. Zachodziło więc uzasadnione podejrzenie, że zamierzali prowadzić jedno przedsiębiorstwo pod dwiema firmami: jako spółkę jawną i spółkę z o.o.[1.4].

Odmowa rejestracji spółki Ungerów przez Sąd Grodzki w Gdyni zmusiła ich do oddania spraw w ręce adwokata dr Otto Menasché, na co dzień lidera gdyńskich syjonistów, dzięki staraniom któremu Sąd Apelacyjny w Poznaniu uchylił zaskarżone postanowienie i oddał sprawę do rozpatrzenia Sądowi Okręgowemu w Gdyni. W efekcie tego 27 kwietnia 1938 r. spółkę wpisano do rejestru handlowego pod nr RHB 478. Mimo iż miała minimalny kapitał zakładowy (10 000 zł.), okazała się jedną z najważniejszych w Gdyni w swojej branży.

Bezsprzecznie największymi realizacjami firmy były budowy (wg projektu Elizy Unger) nowoczesnego biurowca firmy „Bananas. Polski Przemysł Owocowy Sp. z o. o.” przy ul. Kwiatkowskiego 24 (1935) i szkoły powszechnej przy ul. Leśnej. Na uwagę zasługują też: realizacja budowy wielkiej chłodni rybnej (1935–1936), wytwórni konserw rybnych i jarzynowych oraz wędzarni ryb firmy „Anglo-Scott. Nadmorski Przemysł Rybny Abraham Feingold w Gdyni” (1935), a także magazynów „Bananasu” (1938–1939) w porcie.

Jednak najbardziej reprezentacyjnym obiektem wybudowanym przez firmę Ungerów była luksusowa kamienica czynszowa Izraela Reicha i Wolfa Birnbauma przy ul. Abrahama 28 (wg projektu Edwarda Fuhrschmieda). W sumie, w latach 1929-1939, na terenie miasta i portu w Gdyni zrealizowano aż 47 różnorodnych w formie projektów architektonicznych, autorstwa Elizy Unger (budownictwo mieszkalne, szkoły, obiekty przemysłowe w porcie).

Wybuch II wojny światowej zastał ją w Warszawie, dokąd wyprowadziła się z mężem i synami w lipcu 1939 roku. Przeżyła okupację, ukrywając się po tzw. aryjskiej stronie jako Eliza Unger, zmieniając jedynie nazwisko panieńskie na „Goszczyńska”. Jej starszy syn, Józef Andrzej, wspominał:

„nigdy nie dowiedziałem się, co skłoniło mamę, by otrzymawszy - nie wiem, skąd, od kogo - jakieś wezwanie do rejestracji, podarła je przy kilku osobach i oświadczyła, że nie zarejestruje się jako Żydówka. […] Czemu więc moja matka tak postąpiła? Nie wiem i już się nie dowiem. Sama twierdziła, że to było przeczucie, łaska boska, coś mistycznego”.

Do późnego lata 1940 r. Eliza Unger mieszkała z synami na warszawskim Żoliborzu, przy ul. Lisa-Kuli, na I piętrze willi pp. Grabowskich, w wynajętym mieszkaniu. Następnie przeprowadzili się do Anina (do willi Baranowskich, przy ul. Ósmej Poprzecznej), w 1943 r. do Radzymina i latem 1944 r. (krótko przed wybuchem powstania warszawskiego) do Wieliszewa, gdzie, jak wspominał A. Unger mieszkali w „letniej budce, o rozmiarach nie większych niż 5x5 m, z piecem wewnątrz i pompą przed domem”. W listopadzie 1944 r. ponownie zamieszkali w Aninie, a w 1946 r. w Warszawie. Wcześniej, w lutym 1945 r. z niewoli powrócił Oswald Eryk Unger, który przez całą II wojnę światową był jeńcem w Oflagu II-C w Woldenbergu (Dobiegniewie).

W nowej PRL-owskiej rzeczywistości, pod kierownictwem Elizy Unger dokonano przebudowy gmachu Centralnej Komisji Związków Zawodowych (późniejsze OPZZ) przy ul. Kopernika 36/40 (róg Sewerynów) w Warszawie. Od 1949 r. pracowała naukowo jako kierowniczka Zakładu w Instytucie Budownictwa Mieszkaniowego w Warszawie. W latach 60. XX wieku otrzymała angaż na Wydziale Architektury Politechniki Warszawskiej, gdzie wykładała ekonomię projektowania. Należała do Oddziału Warszawskiego Stowarzyszenia Architektów Polskich i w 1965 r. za aktywną działalność otrzymała Brązową Odznakę SARP.

W 1964 r. odznaczono ją Krzyżem Kawalerskim Orderu Odrodzenia Polski oraz Złotym Krzyżem Zasługi PRL. Była jedynym cudzoziemcem i jedyną kobietą, która (w 1960 r.) wygłosiła prelekcję w wiedeńskim Towarzystwie Badawczym Mieszkalnictwa, Budownictwa i Planowania (niem. Forschungsgesellschaft für Wohnen, Bauen und Planen, FGW), będącym grupą Austriackiego Stowarzyszenia Inżynierów i Architektów, a od 1969 r. niezależnym stowarzyszeniem[1.5].

Eliza Unger była także współautorką publikacji: z Natanem Borowskim, Leonem Makowieckim pt. „Analiza projektów domów jednorodzinnych” (Wydawnictwo Arkady, Warszawa 1962) i z Karolem Marwege pt. „Studia nad programowaniem domów i mieszkań dla osób starszych” (Instytut Budownictwa Mieszkaniowego, Warszawa 1964).

Zmarła 26 sierpnia 1983 r. w Warszawie w wieku 84 lat i została pochowana na Cmentarzu Wojskowym na Powązkach w Warszawie (kwatera II B 24, rząd 3 miejsce 8).

dr Jarosław Drozd

Biogram powstał w ramach projektu „Polskie Żydówki dla Niepodległej”, realizowanego z grantu Fundacji Totalizatora Sportowego.