Kamińska Ida (04.09.1899 Odessa – 21.05.1980 Nowy Jork) – aktorka teatralna i filmowa, reżyserka i tłumaczka, dyrektorka teatru żydowskiego.
Ida Kamińska urodziła się w Odessie jako drugie dziecko twórców teatru żydowskiego – Ester Rachel i Abrahama Izaaka Kamińskich. Życie Idy od początku również związane było z teatrem. Od maleńkości jeździła z rodzicami na występy w mniejszych i większych miastach na ziemiach polskich i na terenach carskiej Rosji. W wieku sześciu lat po raz pierwszy pojawiła się na scenie jako Siomke w sztuce Dawida Pińskiego pt. Di Muter (jid., Matka). Pomagała przy przedstawieniach również jako suflerka i inspicjentka, dzwonkiem wzywała na scenę, ustawiała oświetlenie i kontrolowała kurtynę. Od 1907 r. jeździła z matką na występy objazdowe po niewielkich miasteczkach carskiej Rosji. W 1912 r. Ida Kamińska wystąpiła z matką w wyreżyserowanym przez Andrzeja Marka niemym filmie Mirele Efros. Pierwszą poważną rolę Ida Kamińska zagrała w wieku 16 lat w sztuce Abrahama Goldfadena – Akejdes Icchok (jid., Ofiarowanie Izaaka).
W kolejnych latach próbowała swoich sił na scenach w Wiedniu. Nie odniosła tam jednak oczekiwanego sukcesu. Po powrocie występowała z zespołem rodziców w przedstawieniach na prowincji. Zespół aktorski powiększył się w tym czasie o osoby młode, niekiedy już z aktorskim wykształceniem. Jednym z tych młodych aktorów był Zygmunt Turkow, za którego Ida Kamińska wyszła za mąż.
W 1918 r. podczas występów zespołu Kamińskich w Łomży zmarł jej ojciec, Abraham Izaak. Po pogrzebie zespół ruszył w dalsze tournée na wschód i znalazł się na terenie objętym walkami. Ester Rachel Kamińska z Idą i zespołem teatralnym dopiero w 1921 r. zdołały wrócić do Warszawy.
Ida skupiła się na pracy nad poważnym repertuarem. Zajęła się także reżyserią oraz tłumaczeniem sztuk. W latach 20. XX w. wystawiła m.in. Norę Henryka Ibsena, Kobietę bez znaczenia Oskara Wilde’a, Ojczyznę Hermanna Sudermana, Zmartwychwstanie Lwa Tołstoja, Mirele Efros Jakuba Gordina i Di Menszn (jid. Ludzie) Szolema Alejchema. Grała z matką i mężem w Teatrze Central.
W 1924 r. Ida zagrała w pierwszym żydowskim filmie zrealizowanym w Polsce po I wojnie światowej – Tkijes Kaf (jid. Ślubowanie, na podstawie Pereca Hirschbeina) w reżyserii Zygmunta Turkowa. W tym samym roku razem z Turkowem stworzyła własny zespół teatralny Warszewer Jidiszer Kunst Teater (Warszawski Żydowski Teatr Artystyczny, w skrócie: WIKT). W jego składzie znalazło się wielu młodych aktorów, m.in. Ajzyk Samberg, Samuel Landau, Klara Segałowicz, Jonas Turkow, Diana Blumenfeld i Dawid Lederman. Z tak zdolnym zespołem Kamińska mogła sobie pozwolić na wystawianie najbardziej ambitnego repertuaru, jak np. Braci Karamazow Fiodora Dostojewskiego czy Rewizora Mikołaja Gogola. Zespół odnosił liczne sukcesy prezentując widzom również repertuar współczesny oraz adaptacje powieści, m.in. Der prizyw (jid., Pobór) Mendele Mojcher Sforima i Motke ganew (jid., Motke złodziej) Szaloma Asza. Grali przede wszystkim w Teatrze Kamińskiego przy ul. Oboźnej w Warszawie, ale także jeździli na występy gościnne po Polsce, a na pocz. lat 30. XX w. występowali we Francji oraz Belgii. Po rozstaniu z Zygmuntem Turkowem, Ida prowadziła własny zespół, z którym jeździła po Polsce. W 1938 r. osiadła w Warszawie, gdzie związała się z Teatrem Nowości.
W roku 1938 Aleksander Marten zaprosił ją do występu w nowym filmie pt. On a Hejm (jid., Bezdomni). Powierzył jej jedną z głównych ról filmu – rolę Batszewy.
Wybuch II wojny światowej zastał Kamińską w Warszawie. Po kapitulacji Warszawy zdołała razem z córką, zięciem (Adolf (Adi) Rosner) oraz drugim mężem – Meirem (Marianem) Melmanem, przedostać się do Lwowa. Tam w 1940 r. zorganizowała zespół teatralny i prowadziła państwowy teatr. Udało jej się, choć władze sowieckie rzucały jej kłody pod nogi. Po agresji III Rzeszy na Związek Sowiecki, Kamińska z rodziną ponownie ruszyła na wschód. Przez Baku dotarła do Frunze w Kirgistanie. Przez cały czas organizowała występy teatralne. Zespół grał w miejscowej filharmonii oraz podróżował po okolicznych republikach. W latach 1944–1946 Kamińska przeniosła się do Moskwy, gdzie pracowała w radiu.
Pod koniec 1946 r. udało jej się z mężem i synem, Wiktorem, wrócić do Polski. Zaangażowała się w odbudowę teatru żydowskiego. Występowała na scenach żydowskich we Wrocławiu oraz w Łodzi. W 1948 r. objęła funkcję dyrektora Teatru Żydowskiego w Łodzi. W 1949 r. żydowskie sceny Wrocławia i Łodzi zostały połączone w jeden Państwowy Teatr Żydowski pod kierownictwem Idy Kamińskiej. W kolejnych latach starała się przenieść teatr do Warszawy i udało się to dopiero w 1955 roku. Teatr żydowski w Warszawie mieścił się przy ul. Królewskiej 13, w dawnym budynku Instytutu Propagandy Sztuki (obecnie nieistniejący). W 1970 r., już po wyjeździe Kamińskiej, teatr przeniósł się do nowej siedziby przy pl. Grzybowskim.
Kamińska na scenach Wrocławia, Łodzi i Warszawy realizowała swój plan sprzed wojny. Wystawiała zarówno klasykę literatury żydowskiej - sztuki Szolema Alejchema, Salomona Ettingera, Jakuba Gordina a także współczesne dramaty Bertolda Brechta, Arthura Millera. Sięgała też po literaturę polską. Przetłumaczyła i wystawiła Pana Jowialskiego Aleksandra Fredry oraz Meira Ezofowicza Elizy Orzeszkowej. Zespół Kamińskiej grał w jidysz, ale można było wysłuchać tłumaczenia na język polski w słuchawkach. Teatr gościł na wielu scenach zarówno w Europie (Francja, Anglia, Belgia, Niemcy) jak i na świecie (Argentyna, Urugwaj, Australia, Stany Zjednoczone) i był gorąco przyjmowany.
Kamińska współpracowała z polskimi artystami. Konrad Swinarski zaprosił ją w 1962 r. do inscenizacji Franka V Friedricha Dürrenmatta w Teatrze Dramatycznym w Warszawie. Wystąpiła w spektaklach Teatru Telewizji – Czarna suknia (1961) Stanisława Wygodzkiego oraz Pożegnanie z Marią (1966) Tadeusza Borkowskiego. Zagrała też w filmach – Ulica Graniczna (1948) oraz Czarna suknia (1967). W 1965 r. wystąpiła w filmie czechosłowackim Sklep przy ulicy głównej, który otrzymał w 1966 r. Oscara w kategorii filmów obcojęzycznych. W kolejnym roku Kamińska otrzymała nominację do tej nagrody jako aktorka pierwszoplanowa.
W 1968 r. po nagonce antysemickiej zainicjowanej przez komunistyczne władze Kamińska, jak i tysiące pozostałych polskich Żydów, zdecydowała się opuścić Polskę. Trafiła jak wszyscy emigranci marcowi do Wiednia, skąd wyjechała na krótko do Izraela. W listopadzie 1968 r. przyleciała z rodziną do Stanów Zjednoczonych. Osiadła ostatecznie w Nowym Jorku. Starała się tam stworzyć własną scenę żydowską. Powstało nawet stowarzyszenie Friends of Ida Kaminska Theater Foundation, które zbierało pieniądze na ten cel. Planu jednak nie udało się zrealizować. Zebrano jedynie środki na wystawienie Glikl Hameln fodert gerechtichkajt (jid., Glikl Hameln żąda sprawiedliwości) przez 3 tygodnie w Community House of the Central Synagogue w Nowym Jorku. Kamińska w 1970 r. zagrała jedną z ważniejszych ról w filmie The Angel Levine u boku Harry'ego Belafonte, Zero Mostela oraz Eli Wallacha. Doceniono też jej występ w produkcji kanadyjskiej telewizji opartej na wspomnieniach Nadieżdy Mandelsztam Mandelstam's Witness (1975).
Polskę odwiedziła tylko raz, w 1975 r., z okazji obchodów 50-lecia śmierci Ester Rachel Kamińskiej. Na pocz. lat 70. XX w. spisała swoje wspomnienia, które wydano w Stanach Zjednoczonych w 1973 r. – My life, my theater (wyd. pol. Moje życie, mój teatr, 1995).
Ida Kamińska zmarła 21 maja 1980 r. w Nowym Jorku. Została pochowana na Mount Hebron Cemetery.
W 1993 r. na domu, w którym mieszkała przy Al. Jerozolimskich w Warszawie, umieszczono tablicę pamiątkową. W 2003 r. oraz 2004 r. podobne tablice zawisły na budynku dawnego Żydowskiego Teatru Dolnośląskiego (obecnie Teatr Kameralny) we Wrocławiu oraz dawnego Teatru Żydowskiego w Łodzi (obecnie Teatr Nowy). W 2005 r. Ida Kamińska została drugą patronką (pierwszą jest jej matka Ester Rachel Kamińska) Teatru Żydowskiego w Warszawie.
Aleksandra Król
Bibliografia:
- Archiwum Artystyczne Teatru Żydowskiego.
- Gąssowski S., Ida Kamińska (1899-1980), [w:] Państwowy Teatr Żydowski im. Ester Rachel Kamińskiej, red. S. Gąssowski, Warszawa 1995.
- Gross N., Film żydowski w Polsce, Kraków 2002.
- Kamińska I., Moje życie, mój teatr, Warszawa 1995.
- Steinlauf M., Kaminski Family, [w:] The YIVO Encyclopedia of Eastern Europe [online] http://www.yivoencyclopedia.org/article.aspx/Kaminski_Family [dostęp: 10.05.2016].
- Teatralna Jerozolima. Przeszłość i teraźniejszość, oprac. A. Kuligowska-Korzeniewska, Warszawa 2006.