Cemach Nachum Dawid  (ur. w 1887 w Wołkowysku, zm. w 1939 w Nowym Jorku) – aktor, reżyser, założyciel Teatru Habima.

W 1909 r., po śmierci ojca, przeniósł się wraz z rodziną do Białegostoku, gdzie uczył języka hebrajskiego. Założył wtedy trupę teatralną pod nazwą „Ha-bima ha-iwrit” (hebr. Scena hebrajska), z którą w tym samym roku wystawił sztukę pt. Musar naar ra (hebr. Moralność złego nastolatka; autor: I. Barkan, oprac. M. Zalkind). Spektakl ten zapisał się w historii teatru żydowskiego jako pierwsza sztuka w języku hebrajskim wystawiona w Imperium Rosyjskim. W 1912 r. Cemach wraz z Menachemem Gnessinem zebrał amatorską trupę „Ha-lahaka ha-dramatit ha-iwrit” (hebr. Hebrajska scena dramatyczna), która wkrótce wystawiła sztukę Osipa Dymowa pt. Ha-noded ha-nichi (hebr. Wieczny wędrowiec; reż.: I. Bertonow, oprac. hebrajskiej wersji językowej: N. Cemach). Sztukę tę zagrano także w 1913 r. w Wiedniu podczas XI Kongresu Syjonistycznego. Spektakl został przyjęty przez publiczność kongresu dość chłodno (wystawiano go zaledwie dwa razy), niemniej jednak zyskał uznanie krytyki.

W 1912 r., przy współuczestnictwie towarzystwa Chowewej sfat ewer (hebr. Miłośnicy języka hebrajskiego), Nachum Cemach założył w Warszawie trupę „Ha-bima ha-iwrit”. Spektakle grano co tydzień, występowali w nich m.in. Hanna Rowina i Menachem Gnessin. W tym samym roku zespół wystawił sztukę M. Arensteina pt. Ha-szir ha-nicchi (hebr. Wieczna pieśń). Wraz z wybuchem I wojny światowej trupa się rozpadła. Cemach wyjechał najpierw do Białegostoku, a następnie do Moskwy, gdzie miejscowy Teatr Artystyczny miał już opinię jednej z najlepszych scen Europy, i gdzie Cemach ubiegał się o zezwolenie władz carskich na utworzenie towarzystwa „Habima”. Udało mu się zebrać sto tysięcy rubli od zwolenników propagowanej przez siebie idei utworzenia w Moskwie teatru hebrajskiego. Wiosną 1917 r. Zemach utworzył w Moskwie towarzystwo „Habimo”, do czego w dużym stopniu przyczynił się główny rabin miasta J. Maze, a także pisarz i przedsiębiorca Ch. Złotopolski. W ramach tegoż towarzystwa założono także Teatr Habimo, w którym Zemach oficjalnie zajmował stanowisko pełnomocnika dyrektora i członka zarządu. Nazwa Żydowskie Studio Dramatyczne Habima pojawiło się w dokumentach dopiero około 1918 r.

W trakcie prób do spektaklu Ha-Jehudi ha-nicchi (hebr. Wieczny Żyd) Cemach i jego trupa doszli do wniosku, że dotychczasowy kierunek rozwoju Teatru był niewłaściwy. Ideałem artystycznym stał się dla Cemacha Moskiewski Akademicki Teatr Artystyczny. Twórcy Habimy udało się doprowadzić do spotkania ze swoim głównym mentorem, wybitnym reżyserem, aktorem i pedagogiem – K. Stanisławskim. Stanisławskiego poruszyła płomienna mowa Cemacha o tragicznej historii Żydów i konieczności utworzenia sceny żydowskiej, która byłaby ważnym czynnikiem odrodzenia narodowego, wybrał więc jednego ze swoich najzdolniejszych uczniów, E. Wachtangowa, i powierzył mu misję reżyserowania w teatrze żydowskim i opieki nad nim. Wachtangow przerwał próby do Ha-Jehudi ha-nicchi i zaczął uczyć członków zespołu podstaw sztuki aktorskiej, a równocześnie pod opieką Cemacha zaznajamiał się z żydowską klasyką literacką (I. L. Perec, Ch. N. Bialik i in.). Mówiło się w niej wiele o żydowskiej historii, etyce i moralności, a Wachtangow był tym żywo zainteresowany. 18.10.1918 r. odbyła się premiera sztuki Neszef breszit (hebr. Zwycięstwo stworzenia, 4 jednoaktówki), która spotkała się z pozytywnym przyjęciem zarówno ze strony publiczności i krytyki, jak i władzy.

Aby móc ocalić scenę żydowską w czasach rządów bolszewickich, Cemach starał się uzyskać dla swojej sceny status teatru państwowego. Również tym razem pomógł mu Stanisławski, który swoim autorytetem poparł wniosek Cemacha do władz komunistycznych o uznanie grupy „Teatron-studio Habima” (taka nazwa w języku hebrajskim widniała na oficjalnych dokumentach) za teatr państwowy. Starania o upaństwowienie zakończyły się powodzeniem, Habimie przyznano coroczne subsydium, a studio zostało przeniesione do nowej siedziby przy ul. Niżna Kisłowka 6. Cemach powtarzał jednak swoim aktorom: „Naszym domem jest Habima w Jerozolimie”. Słowa te utrwaliły się w hymnie Habimy, do którego słowa i muzykę napisał jej twórca.

Nachum Cemach był świetnym organizatorem, wytrawnym dyplomatą i doskonałym mówcą. Podczas rozruchów i głodu w Moskwie potrafił on zdobywać materiały potrzebne do tworzenia dekoracji i szycia kostiumów. Udało mu się uzyskać poparcie takich autorytetów, jak M. Gorki, F. Szałapin, L. Łunaczarski, K. Stanisławski czy W. Niemirowicz-Danczenko. Zemach umiał także namówić do współpracy najlepszych rosyjskich reżyserów (E. Wachtangowa, W. Mczedełowa, B. Wierszyłowa), muzykologów (I. Engiel) i scenografów (G. Jakułow, N. Altman, R. Falk). Na premierze sztuki S. Anskiego Ha-dibbuk (hebr. Dybuk) w sali w jednym rzędzie siedzieli rabin Moskwy J. Maze i przewodniczący Mossowietu (moskiewskiej rady miejskiej) L. Kamieniew. Cemach umiał nawet odpierać ataki Sekcji Żydowskiej Rosyjskiej Partii Komunistycznej (bolszewików) swoimi płomiennymi wystąpieniami, publikacjami w prasie itp. 

Do walki z Sekcją Żydowską po stronie Habimy włączyli się znani literaci, ludzie teatru, muzycy, artyści plastycy. Wszyscy oni podpisali się pod podaniem skierowanym do Centroteatru. W marcu 1920 r. przewodniczący Moskiewskiej Rady Deputatów Robotniczych i Żołnierskich L. Kamieniew odesłał kopię tegoż podania z dopiskiem „całkowicie popieram”, ludowy komisarz Inspekcji Robotniczo-Chłopskiej Józef Stalin zamieścił zaś na oryginale dokumentu następującą rezolucję: „Protest Żydowskiego Podwydziału Mniejszości Narodowych (Sekcji Żydowskiej) uważać za bezzasadny, zezwalam na wypłatę corocznych subsydiów na zasadach ogólnych”. Zarząd Teatrów Państwowych przyznał scenie Habima status Państwowego Teatru Akademickiego, który potwierdzano w latach 1923, 1924 i 1925. Mimo tych zapewnień Cemach rozumiał, że Habima pozostała ostatnią „wysepką hebrajską” na kulturalnej mapie Związku Radzieckiego, i że teatr żydowski czeka w tym kraju smutna przyszłość.

W styczniu 1926 r. Cemach, z pozwoleniem Stanisławskiego, wyruszył ze swoją trupą w pierwszą trasę po Europie – Habima występowała gościnnie na Litwie i Łotwie, we Francji, Polsce i Austrii. W grudniu 1926 r. grupa dotarła do USA, gdzie jej występy przyjęto bardzo ciepło. W czerwcu 1927 r. większa część zespołu w proteście przeciwko niepodzielnemu dyktatowi Cemacha opuściła Stany Zjednoczone i wróciła do Europy, skąd udała się do Palestyny.

Cemach pozostał w Ameryce, gdzie usiłował – bez większego efektu – zakładać hebrajskojęzyczne żydowskie trupy teatralne. Drogi teatru Habima i jego twórcy rozeszły się bezpowrotnie. Nachum Cemach próbował powrócić do swojego teatru w 1935 r., w czasie, gdy Habima miała już mocną pozycję w Palestynie. Przyjechał do Tel Awiwu, okazało się jednak, że „jego” teatr rządzi się już innymi prawami: zespół nie miał wówczas wyraźnego przywódcy. Wszyscy członkowie grupy byli sobie równi, a kwestie sporne rozstrzygano demokratycznie. Niegdysiejsi bliscy współpracownicy Cemacha, H. Rowina i A. Meskin, zaproponowali zespołowi przyjęcie byłego szefa do swojego grona, ale tylko jako jednego z szeregowych członków. Propozycję odrzucono, a twórca teatru już nigdy nie pogodził się ze swoimi dawnymi kolegami. W latach 1935–1937 Cemach mieszkał w Tel Awiwie i prowadził teatr Bet Ha-Am. W 1937 r. powrócił do USA i do śmierci przewodził nowojorskiemu Teatrowi Żydowskiemu w ramach Federalnego Projektu Teatralnego.

Nachum Dawid Cemach zasłynął nie tylko jako uznany reżyser teatralny i organizator, lecz także jako doskonały aktor (Prorok w Ha-Jehudi ha-nicchi, Cadyk w Ha-dibbuku i in.) i gorący propagator odrodzenia języka hebrajskiego. Cemach starał się przywrócić hebrajskiemu wymowę sefardyjską, a więc najbliższą jego starożytnemu brzmieniu. Twórca Habimy wymagał od swoich aktorów ciężkiej pracy i troszczył się o wysoki poziom repertuaru, dlatego współpracował z wieloma utalentowanymi dramaturgami i tłumaczami, którzy przekładali sztuki specjalnie na potrzeby Habimy. Ta tradycja zachowała się w działalności tego teatru i innych scen całego Erec Izrael[1.1].