Żydzi uzyskali pozwolenie na osiedlanie się w królewskim mieście Augustowie od Stefana Batorego w 1578 r., wraz z przywilejem swobodnego uprawiania handlu i rzemiosła oraz wyszynku napojów alkoholowych. Przypuszcza się jednak, iż pierwsi osadnicy wyznania mojżeszowego pojawili się w mieście co najmniej rok wcześniej, lub – jak podają niektóre źródła – nawet już w 1564 r., tworząc pierwszą żydowską kolonię na Suwalszczyźnie. Najstarsze zachowane teksty źródłowe potwierdzają w Augustowie obecność Żydów, zajmujących się głównie rybołówstwem i handlem, dopiero od 1630 roku. Samodzielna gmina żydowska, dysponująca drewnianą synagogą i mykwą, została założona w 1674 r., a w XVIII w. Augustów stał się siedzibą „kahału powiatowego”, obejmującego kilka mniejszych okolicznych miejscowości.

W połowie lat sześćdziesiątych XVIII w. w Augustowie mieszkało 239 Żydów, zajmujących się głównie wyrębem lasów, spławem drewna do Gdańska oraz handlem. Pomimo obowiązującego w latach 1823–1862 rosyjskiego zakazu osiedlania się Żydów w strefie przygranicznej, w ciągu pierwszej połowy XIX w. liczba żydowskich mieszkańców Augustowa stale rosła, tak iż w 1860 roku Żydzi stanowili już 45% ludności.

W 1840 r. w Augustowie wzniesiono okazałą synagogę w stylu klasycystycznym, zwaną Beit ha-Kneset ha-Gadol (hebr. „Wielka Synagoga”) mieszczącą się na rogu ulicy Polnej i Zygmuntowskiej. Działała tu także druga, wybudowana nieco wcześniej synagoga, znajdująca się na zbiegu ulicy Zygmuntowskiej i Szkolnej. Na początku XX w., oprócz wymienionych powyżej dwóch synagog przy ul. Zygmuntowskiej, w mieście działały jeszcze trzy kolejne bożnice – jedna w pobliżu ulicy Mostowej (w okolicy dzisiejszej restauracji „Albatros”), druga – pomiędzy ul. 3 Maja a ul. ks. Skorupki, oraz trzecia, wzniesiona latach 1925–1928, nazwana na cześć fundatorów „Jatke Kalniz Beit Midrasz”, mieszcząca się przy ul. Żabiej, w miejscu, gdzie obecnie znajduje się prawe skrzydło budynku Urzędu Skarbowego. W latach dziewięćdziesiątych  XIX w. w mieście pojawiły się niewielkie grupy zwolenników poszczególnych frakcji chasydzkich, z których każda posiadała własny dom modlitwy.

Na początku XIX w. augustowscy Żydzi zajmowali się przede wszystkim rzemiosłem (przetwórstwo spożywcze, garbarstwo, krawiectwo) oraz drobnym handlem i rybołówstwem. Począwszy od połowy lat dwudziestych XIX w., część ludności żydowskiej utrzymywała się także z budowy Kanału Augustowskiego. W drugiej połowie XIX stulecia wyodrębniła się grupa bogatych przedsiębiorców, kupców i dzierżawców, właścicieli dużych zakładów, prowadzących działalność gospodarczą na ponadlokalną skalę i współtworzących elitę finansową miasta. Pod koniec XIX w. niemal 98% zakładów przemysłowych (browary, cegielnie, garbarnie, kaflarnia, miodosytnia, mydlarnia, wiatraki, młyn wodny, odlewnia, tartak, zakłady ślusarskie) należała do żydowskich przedsiębiorców. W mieście działało też wielu żydowskich sklepikarzy, część Żydów zajmowała się wyszynkiem i dzierżawą, a niektórzy – aprowizacją rosyjskiego garnizonu stacjonującego tu od 1868 roku. W latach 80. i 90. XIX w. żydowscy przedsiębiorcy zakładali w Augustowie także niewielkie fabryki tekstylne. Niewielka grupa przedstawicieli społeczności żydowskiej otrzymała też posady w oświacie, służbie zdrowia i administracji.

Począwszy od połowy lat osiemedziesiątych XIX stulecia, w Augustowie zakładano pierwsze żydowskie partie polityczne. W 1885 r. powstała Organizacja Syjonistyczna, w 1905 roku – Ogólnożydowski Związek Robotniczy „Bund” – partia lewicowa, świecka i antysyjonistyczna, której działacze aktywnie uczestniczyli w strajkach i demonstracjach w czasie rewolucji 1905 roku.

W czasie I wojnie światowej z Augustowa odpłynęła duża fala żydowskich uchodźców, z których większość nigdy już do miasta nie powróciła, co przyczyniło się do znacznego spadku liczebności społeczności. W 1921 r. augustowska gmina liczyła zaledwie 2261 członków – w większości rzemieślników, zajmujących się krawiectwem.

W latach dwudziestych i trzydziestych XX w. augustowska gmina borykała się z poważnymi trudnościami ekonomicznymi. Wsparcia ekonomicznego udzielał działający w mieście żydowski Bank Spółdzielczy, założony w 1922 r. dzięki wsparciu amerykańskiego JOINT-u.

Pomimo trudnej sytuacji ekonomicznej, w międzywojennym Augustowie kwitło żydowskie życie społeczno-polityczne. Szczególnie aktywne były organizacje syjonistyczne wraz z działającymi przy nich młodzieżowymi przybudówkami, a także socjaliści skupieni w partii Bund oraz ortodoksi działający pod auspicjami Agudy.

W 1939 r. w Augustowie mieszkało ok. 4 tys. Żydów. Po wybuchu II wojny światowej i po wkroczeniu do miasta Armii Czerwonej, rozwiązano działające w mieście żydowskie instytucje gminne i partie polityczne, aresztowano też część działaczy, jednak w mieście nadal funkcjonowały niektóre żydowskie instytucje kulturalne.

Wkrótce po zajęciu Augustowa przez Niemców, w czerwcu 1941 r., na terenie miasta miały miejsce pierwsze egzekucje ludności żydowskiej. Również w czerwcu 1941 r., w lesie, w okolicy miejscowości Szczebra, miała miejsce masowa egzekucja, w której okupanci rozstrzelali ok. 800–900 żydowskich mężczyzn z Augustowa. W październiku 1941 r., na terenie dzielnicy Baraki, utworzone zostało getto, do którego wsiedlono pozostałe przy życiu ok. 2 tys. Żydów z Augustowa, a także Żydów z pobliskich miejscowości, tj. m.in. z Lipska i Sztabina. Niemcy zniszczyli też cmentarz żydowski w Augustowie, wykorzystując macewy jako materiał do brukowania ulic.

Likwidacja getta w Augustowie miała miejsce w listopadzie i grudniu 1942 roku. W dniu 2 listopada 1942 r. wszystkich więźniów augustowskiego getta – głównie kobiety i dzieci – Niemcy deportowali do obozu przejściowego w miejscowości Bogusze w pobliżu Grajewa. W obozie tym, w którym przetrzymywano wówczas ok. 7 tys. Żydów, panowały bardzo trudne warunki bytowe, wskutek czego w ciągu kilku kolejnych tygodni zmarło ok. 1,7 tys. osób. W grudniu 1942 r. i styczniu 1943 r. augustowscy Żydzi zostali deportowani przez obóz przejściowy w Boguszach do niemieckich nazistowskich obozów zagłady Treblinka i Auschwitz-Birkenau, gdzie większość z nich została zamordowana w komorach gazowych.

Bibliografia

• Augustow, [w:] Encyclopaedia Judaica, red. F. Skolnik, M. Berenbaum, vol. 2, Detroit–New York–San Francisco–New Haven–Waterville–London 2007.
• Augustow, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, red. S. Spector, G. Wigoder, vol. I, New York 2001.
• Augustów, [w:] Żydzi w Polsce. Leksykon, red. J. Tomaszewski, A. Żbikowski, Warszawa 2001.