Najstarszy zapis potwierdzający obecność ludności żydowskiej w Borku Wielkopolskim pochodzi z 1674 r., jednak jej obecność sięga zapewne przełomu XIV i XV  w., czyli okresu lokacji miasta (1392). Żydowskim uciekinierom z Niemiec, Czech i Śląska zezwolono na osiedlanie się m.in. w Borku i Kościanie. Zapewne skorzystali z oferty, co przyczyniło się do rozwoju miejscowego kahału. W 1674 r. 21 Żydów opłacało pogłówne, co stanowiło 9,9% ogółu płatników; w 1676 – 14.

Wraz z powstaniem miejscowego kahału rozwijała się gminna infrastruktura, skupiona zapewne wokół dzielnicy żydowskiej, po której pozostałością była nazwa jednej z ulic – Żydowska (obecnie ul. Kilińskiego), prowadząca w kierunku Jaraczewa. W jej sąsiedztwie, na lewo od drogi, znajdowały się synagoga, łaźnia rytualna, dom modlitw oraz żydowska szkoła ludowa, finansowana przez miejscową gminę żydowską. Wiadomo, że murowana synagoga z 1855 r. zastąpiła poprzedniczkę, zapewne starą, drewnianą bóżnicę. Niestety, zniszczenia archiwaliów z doby staropolskiej sprawiają, że nie zachowały się dokumenty, które umożliwiłyby dokładniejszą datację.

W 1793/1794 r. w mieście mieszkało 448 Żydów (stanowili 34,4% ogółu mieszkańców), w 1800 r. – 243 (20,9%), w 1837 r. – 532, w 1840 r. – 591 (32,6%), w 1842 r. – 581.

Aż do XIX w. Borek pozostawał ważnym ośrodkiem studiów talmudycznych. Urodził się tu jeden z nielicznych reprezentantów nurtu chasydzkiego w Wielkopolsce Eliasz Guttmacher (rabin w Pleszewie i Grodzisku Wielkopolskim). Obok rabinów gminnych (m.in. Israela Goldschmidta, Michaela ben Morenu, S. Rosenthala, Josepfa Labischinskiego) studia talmudyczne rozwijali także inni rabini, związani biograficznie z Borkiem: dr Pinkus Neustadt, dr Adolf Jaraczewski, Abraham Biberfeld.

Nurt judaizmu reformowanego zaczął zyskiwać na znaczeniu dopiero w drugiej połowie XIX wieku. W 1842 r. patenty naturalizacyjne otrzymało zaledwie 26 Żydów (4,8% ogółu ludności żydowskiej), a patenty tolerancyjne 108 (18,6%). W 1833 r. nadal wielu rodziców nie wypełniało wobec dzieci nakazywanego przez władze obowiązku korzystania ze szkolnictwa sankcjonowanego przez państwo. Kazań w języku niemieckim nie odprawiano jeszcze w latach 40. XIX w., a miejscowy bet midrasz wypełniał swoją funkcję, ciesząc się uznaniem miejscowych Żydów.

W II drugiej połowie XIX w. liczebność społeczności żydowskiej w Borku Wielkopolskim zaczęła wyraźnie spadać. W 1849 r. było tu 437 Żydów, w 1871 r. – 379 (18,8%), w 1895 r. – 150 (7,2%) albo 157 (7,6%), w 1899 r. – 150, w 1903 r. – 117 (5,9%, 30 rodzin), w 1905 r. – 109, w 1912 r. – 63, w 1916 r. – 48.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości większość z miejscowych Żydów wyjechała do Niemiec. W 1921 r. wyznanie mojżeszowe zadeklarowało 34 mieszkańców miasta (1,6% ogółu ludności), a narodowość żydowską 14 osób. W 1923 r. w Borku mieszkało 23 Żydów, w 1925 – 8, od połowy lat 30. XX w. – około 10. Gmina została ostatecznie rozwiązana w 1932 r., kiedy na kanwie reformy administracji sieci gmin żydowskich w województwie pomorskim i poznańskim, gminę w Borku włączono do gminy żydowskiej w Lesznie.

Po najeździe Niemiec na Polskę w 1939 r. pozostali w mieście Żydzi zostali w dniach 4–8 grudnia 1939 r. deportowani w głąb Generalnego Gubernatorstwa, w okolice Baranowa i Tarnobrzegu.

W Borku działał, od wiosny 1941 do 28 sierpnia 1943 r., obóz pracy dla Żydów (Judenlager); więźniowie z różnych stron Polski modernizowali i budowali drogi w mieście (m.in. w okolicach obecnego ośrodka zdrowia) i okolicach (m.in. budowali drogę Borek – Strumiany). W okresach zimowych byli wykorzystywani do doraźnych prac. Zostali ulokowani w magazynie (spichrzu) na tyłach posesji Rynek 25b w sąsiedztwie starej szkoły. Przetrzymywano od około 20 do ponad 40 osób (np. w listopadzie 1941 – 41, w maju 1943 – 20).

Bibliografia

• Archiwum Państwowe w Kaliszu (APK), Starostwo Powiatowe w Koźminie 1918-1931 (SPK), sygn. 33, 38, 39, 40;
• Czwojdrak D., Z dziejów ludności żydowskiej w południowo-zachodniej Wielkopolsce, Grabonóg 2004;
• Guldon Z., Wijaczka J., Ludność żydowska w Wielkopolsce w drugiej połowie XVII wieku, [w:] Żydzi w Wielkopolsce na przestrzeni dziejów, Poznań 1995;
• Heppner A., Herzberg, Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden und der jued. Gemeinden in den Posener Landen; nach gedruckten und ungedruckten Quellen, Koschmin – Bromberg 1909, ss. 316–320;
• Kawski T., Inwentarze gmin żydowskich z terenu centralnej i zachodniej Polski w okresie międzywojennym (1918–1939), cz. 1, „Kwartalnik Historii Kultury Materialnej” 2008, nr 1;
• Kemlein S., Żydzi w Wielkim Księstwie Poznańskim 1815–1848, Poznań 2001;
• Skupień A., Ludność żydowska w województwie poznańskim w latach 1919–1938, Poznań 2007;
• Statistische Varstellung des Kreises Krotoschin mit Nachträgen für die Zeit von 1864 bis 1867, Krotoschin [b. r. w.].