Bodzentyn jest jednym z wielu urokliwych świętokrzyskich miasteczek, które mogą poszczycić się bogatą historią. Powstanie oraz dynamiczny rozwój w XIV-XVII w. zawdzięczał działalności biskupów krakowskich, którzy zarządzali tymi terenami „od niepamiętnych czasów”[1.1]. J. Wiśniewski tak pisał o lokacji Bodzentyna: „Bodzentyn wiele zawdzięcza biskupowi Bodzancie Jankowskiemu herbu Róża, który przeniósł tu miasteczko, kościół w nim wystawił w roku 1355 i nową siedzibę nazwał od swego nazwiska Bodzentynem”[1.2].

Data założenia miasta jest trudna do ustalenia. Feliks Kiryk, podaje, że biskup Bodzanta mógł doprowadzić do lokacji miasta dopiero po uzyskaniu godności biskupiej, a więc po 1348 roku (jest to data, którą dla lokacji Bodzentyna możemy przyjąć jako najwcześniejszą)[1.3]. Zarazem należy pamiętać o zachowanej kopii dokumentu z 1355 roku, który nadawał bodzentyńskiemu kościołowi odpowiednie uposażenie gruntowe z dziesięciu okolicznych wsi. Samo miasteczko już wówczas funkcjonowało (jest to z kolei data, którą dla lokacji Bodzentyna należy przyjąć jako najpóźniejszą)[1.4]. Z powyższych ustaleń wynika więc, że zasadzenia Bodzentyna dokonano między 1348 a 1355 rokiem[1.5].

Liczne przywileje biskupów i władców sprawiały, że Bodzentyn rozkwitał: powstały pierwsze cechy rzemieślnicze, kramy solne i jatki[1.6]. Oto ich skrócony wykaz:

• Rok 1370 – bp Florian Mokrski – nadanie miastu gruntu i łąki;
• Rok 1412 – bp Florian Mokrski – nadanie miastu wsi Tarczek oraz wolnego wyrębu w lasach Gózd;
• Rok 1413 – Władysław Jagiełło – prawo miejskie magdeburskie oraz dwa jarmarki;
• Rok 1468 – Kazimierz Jagiellończyk – nadanie miastu trzech jarmarków;
• Rok 1569 – Zygmunt August – przywilej zwalniający mieszczan z opłaty ceł od ich gruntów;
• Rok 1569 – Zygmunt August – przywilej zwalniający mieszczan ze wszelkich ceł w całym kraju: mostowego, groblowego, brukowego;
• Rok 1585 – bp Piotr Myszkowski – zwolnienie od opłacania dziesięciny snopowej;
• Rok 1587 – bp Piotr Myszkowski – nadanie magistratowi łaźni z placem;
• Rok 1598 – bp Jerzy Radziwiłł – przywilej zwalniający mieszczan z opłacania czynszu z łąk;
• Rok 1611 – bp Piotr Tylicki – przywilej umożliwiający propinację i szynkowanie trunków;
• Rok 1640 – bp Jakub Zadzik – przywilej dozwalający umieszczanie młodzieńca miejskiego w Akademii Krakowskiej na fundusz w Bursie Jerozolimskiej;
• Rok 1670 – bp Andrzej Trzebicki – nadanie ratusza z zegarem[1.7].

Ostatnim rezydentem zamku w Bodzentynie był biskup Kajetan Sołtyk, który, „prowadził tu dwór wystawny i zawsze ochoczo podejmował liczne grono goszczących”[1.8]. Wraz z datą jego śmierci (1788 r.) rozpoczyna się okres niszczenia biskupiej rezydencji oraz powolnego upadku gospodarczego miasteczka. Przejście dóbr kościelnych pod władzę państwową w 1789 roku pozbawiło Bodzentyn silnego bodźca ekonomicznego, jakim było funkcjonowanie dworu biskupiego[1.9]. O świetności zamku, jego wyposażeniu i stopniu zniszczenia, przypominają inwentarze z lat 1644, 1668 oraz 1789 roku[1.10]. Początkowo jego piękny, renesansowy gmach, został zamieniony na spichlerz, a później na szpital wojskowy, czynny do 1814 roku[1.11]. Następnie pozostawiony bez opieki państwowej oraz kościelnej obrócił się w ruinę.

W okrasie kiedy Bodzentyn znajdował się pod jurysdykcją kościelną (XIV – XVIII w.) znakomicie się rozwijał. Szybko stał się centrum klucza dóbr biskupstwa krakowskiego, co gwarantowało jego mieszkańcom dobrobyt, a właścicielom odpowiednio wysoki zysk[1.12]. Liczne przywileje korzystnie wpływały na rozwój rzemiosła i handlu. Badacz historii Bodzentyna, Artemiusz Wołczyk, w pracy opublikowanej pod postacią maszynopisu, pod tytułem „Mały, groźny Bodzentyn”, powołuje się na odnaleziony przez siebie XIX - wieczny dokument, który przybliża rozwój miejscowego rzemiosła. Wymienia on następujące cechy rzemieślnicze:

• Cech stolarski handlowy z przywilejem biskupa Jana Konarskiego z 1510 r.;
• Cech „Wielki” (cech kombinowany wielo zawodowy – J. S.) z przywilejami biskupa Jerzego Radziwiłła 1558 r., biskupa Jakuba Zadzika z 10 maja 1637 r. i biskupa Andrzeja Trzebickiego z 18 stycznia 1670 r.;
• Cech krawiecki i sukienniczy z przywilejem biskupa Piotra Myszkowskiego, aprobowanym później przez Bernarda Maciejowskiego w 1601 r.;
• Cech rzeźniczy z przywilejem biskupa Jana Zadzika z 1637 r.;
• Cech szewski z przywilejem z 1470 r.;
• Cech kuśnierski z przywilejem, którego daty i wystawcy nie można było odczytać z powodu zbutwienia odnośnego aktu”[1.13].

Jak wynika z rejestru podatku pogłównego z 1662 r., Bodzentyn zaliczano do miast średniej wielkości („civitas secundae classis”). Pod względem liczby płatników przewyższał on wówczas Daleszyce, Kielce, Kunów, Łagów, Opatów, Waśniów, Wąchock i Wierzbnik[1.14]. Swą wielkością i znaczeniem ustępował jedynie Sandomierzowi i Opatowowi[1.15]. Natomiast w najbliższej okolicy nie posiadał żadnej konkurencji[1.16]. Sytuacja zmieniła się w XVII i I połowie XVIII w., gdy obserwujemy kryzys gospodarczy Bodzentyna.

Po likwidacji dóbr biskupstwa krakowskiego na cele wojskowe w 1789 r., Bodzentyn utracił miano "miasta duchownego" (równocześnie zniknął zakaz osiedlania się ludności żydowskiej). Jego sytuację pogorszyły rabunkowe rządy zaborcy austriackiego. Późniejsze władze polskie, szczególnie Królestwa Kongresowego, mimo wielu starań nie potrafiły zapobiec rosnącej stagnacji gospodarczej, która dotknęła cały kraj[1.17].

O wygasłej świetności Bodzentyna przypominał gmach rezydencji biskupiej, kościółek pod wezwaniem św. Ducha, dom schronienia dla starców, szkoła elementarna oraz ratusz[1.18]. Wszystkie w dość kiepskim stanie. Choć zubożały i trawiony epidemiami cholery oraz tyfusu, Bodzentyn pod względem zaludnienia wykazywał stałą tendencję wzrostową.

Borykając się z kłopotami finansowymi miasta jego mieszkańcy starali się wpłynąć na poprawę jego funkcjonalności i wizerunku.

Na pierwszy plan wysunięto kwestię budowy nowej szkoły. Instytucja ta powstała najprawdopodobniej z chwilą urządzenia miejscowej parafii w połowie XIV wieku i umieszczona została w budynku kościelnym[1.19]. Kolejnym problemem okazał się ratusz. Jak na jego funkcję przystało, był siedzibą Urzędu Miejskiego, mieścił archiwum oraz służył za przechowalnię sprzętów należących do cechów i straży ogniowej[1.20]. Ponieważ nie nadawał się do użytku i groził zawaleniem rozebrano go w 1826 roku[1.21]. Od tego momentu władze miasteczka zmuszone były wynajmować lokal mu miejscowych obywateli. Plany budowy nowego ratusza oraz próby przystosowania nań pałacu biskupiego zakończyły się fiaskiem[1.22]. Siedzibą urzędu stał się dom pisarza browarnego, leżący w dobrach folwarku bodzentyńskiego[1.23]. Nie udało się również przeprowadzić koniecznego remontu w domu schronienia dla ubogich starców[1.24].

Poza tym podjęto starania o otworzenie fabryki porcelany i fajansów. Do tego celu chciano wykorzystać opustoszały budynek rezydencji biskupiej oraz pobliskie złoża glinki. W 1824 roku sprowadzono do Bodzentyna Ludwika Küntzla, eksperta w dziedzinie produkcji fajansów[1.25]. Podpisano z nim długoletnią umowę, na mocy której miał stworzyć dobrze prosperującą fabrykę porcelany i zwierciadeł, a przy okazji zatrudnić miejscowych bezrobotnych, w liczbie 300 osób. Pomimo wielu starań Küntzel nie zdołał wywiązać się z umowy, popadł w olbrzymie problemy finansowe[1.26]. Wobec takiej sytuacji władze zrezygnowały w 1824 roku z utworzenia w Bodzentynie wspomnianej fabryki. Inicjatywę ukończenia prac Ludwika Küntzla podjęli: w 1830 roku mieszkaniec Bodzentyna Walenty Zygadlewicz, w 1833 roku pochodzący z Prus August Schulcer oraz w 1837 roku bodzentynianin Gustaw Porzepczyński[1.27]. Bez powodzenia.

Ukaz z 1 czerwca 1869 r. wprowadził w Królestwie Polskim nowy podział na miasta i osady. Na jego mocy, z 41 miast znajdujących się w ówczesnej guberni kieleckiej, jedynie 7 zachowało swój dotychczasowy status. Bodzentyn nie miał szczęścia i został zdeklasowany do rangi osady[1.28].

W XX w. Bodzentyn wkroczył jako skromna osada, ale z nowymi siłami i możliwościami. Jego społeczność podjęła szereg działań w zakresie kultury, oświaty i poprawy warunków bytowych. Za przykład może posłużyć fakt, że dnia 8 maja 1904 roku powołano do życia Towarzystwo Straży Ogniowej, na którego czele, jako naczelnik, stanął Władysław Gąsiorowski[1.29]. W dwa lata po powołaniu do życia wyżej wspomnianej organizacji, utworzono w Bodzentynie Koło Polskiej Macierzy Szkolnej. Należały do niego 72 osoby, a w skład zarządu wchodzili: ksiądz Aleksander Grabdziński i Henryk Latalski[1.30].

20 czerwca 1917 r. Bodzentyn ucierpiał w wyniku pożaru, „(…)który zniszczył domów (ich liczba nie jest podana – przyp. autora) wraz z zabudowaniami gospodarczymi (...), dwa kościoły parafialne i plebanię, żydowską bóżnicę, szkołę (...), szopę straży ogniowej. Troje ludzi zginęło i jedno dziecko zaginęło (...). Oprócz tego spaliła się kasa miejska pożyczkowa (...) jak również gotówka ok. 8 000 rubli, również kasa pożyczkowa 'Nadzieja', sklep 'Postęp' i Sąd Pokoju. Przy gaszeniu pożaru i wynoszeniu rzeczy kilkanaście osób odniosło rany poparzenia, a w skutek spalenia się apteki nie można im udzielić żadnej pomocy”[1.31].

Spaliło się 198 posesji, w skutek czego 408 rodzin pozostało bez dachu nad głową i środków do życia[1.32]. Niemniej jednak osada mozolnie odbudowywała się. W 1925 r. w osadzie było 430 domów oraz 3123 mieszkańców, więc w jednym budynku mieszkalnym znajdowało się średnio 7 osób[1.33]. Natomiast 9 lat później, w 1934 r., liczyła ona 475 domostw i 3284 mieszkańców. Ogółem na jeden budynek przypadało również 7 osób[1.34].

W architekturę osady, na stałe wpisała się kolegiata, po pożarze pozbawiona budynku plebani, ruiny kościółka św. Ducha oraz ruiny zamku biskupiego[1.35]. Nie opodal rynku znajdował się cmentarz grzebalny katolicki. W osadzie było także grzebowisko dla zwierząt[1.36]. Funkcjonował również Sąd Pokoju, który znajdował się w lokalu wynajmowanym przez gminę u Romana Pałysiewicza, a później Michała Pałysiewicza, przy ul. 3-go Maja. Po zlikwidowaniu w 1930 roku seminarium nauczycielskiego, został on przeniesiony do opuszczonego w ten sposób budynku przy Rynku Górnym[1.37]. W Bodzentynie od 1920 r. działał urząd pocztowy, zajmujący początkowo budynek Romana Pałysiewicza, a następnie przeniesiony do lokalu przy ul. Św. Ducha (obok kościółka pod tym wezwaniem)[1.38]. W funkcjonowaniu osady dużą rolę odgrywał Bank Spółdzielczy. On też, jako jedna z nielicznych instytucji, posiadał własny budynek, powstały w 1928 r., przy ul. 1-go Maja[1.39].

Od wieków mieszkańcom Bodzentyna towarzyszył przytułek dla starców. W jego skład wchodziło 19 morgów 8 prętów gruntu osadowego, na którym był ulokowany dom drewniany o jednej ubikacji, stodoła z przystawką na drzewo oraz ustępy. Wszystkie urządzenia przytułkowe zostały odnowione przed 1926 rokiem[1.40]. Poza tym, od chwili powołania policji państwowej, istniał w osadzie posterunek. Jego pierwotną siedzibę stanowiła gmina, później przeniesiono go do budynku Edwarda Chrzanowskiego, przy Rynku Dolnym. Do 1945 roku mieścił się w lokalu Stanisława Kudlińskiego, przy ul. 1-go Maja[1.41] .         

Dużym powodzeniem cieszyła się miejscowa restauracja należąca do Moszka Szperlinga[1.42].

Skromny majątek w postaci nieruchomości posiadał również Urząd Gminy Bodzentyn. W jego poczet wchodziły: „dom drewniany aresztu gminnego w lichym stanie, składający się z 5 ubikacji (w domu tym, 2 pokoje zajmował dozorca, a pozostałe 3 służyły jako areszt), a także obora, stajnia, drwalnia, stodoła i piwnica kamienna w stanie dobrym, które użytkował pisarz gminny, dla zaspokojenia potrzeb swoich i kancelarii gminnej[1.43]".

Najważniejszym budynkiem był jednak Urząd Gminy, którego opis zawierają protokoły rewizyjne z 1926 i 1930 r.: „Dom drewniany w lichym stanie, składający się z 8 pokoi, 1 kuchni, 1 spiżarni i 1 przedpokoju (...). W domu gminnym ulokowano: w dwóch pokojach kancelarię gminną i salę zebrań , w dwóch pokojach archiwum gminne i w czterech pokojach z kuchnią i spiżarnią pisarza gminnego”[1.1.43]. „Kancelaria mieści się w dwóch pokojach (jedna wąska sala i drugi pokój mniejszy ) w starym, własnym drewnianym domu, przeznaczonym na urząd gminy. Umeblowanie biura jest bardzo prymitywne, różnorodne i niedostateczne (...)”[1.44]. Powstał on w 1779 r. i służył jako urząd gminy do połowy XX wieku[1.45].

Również żydowscy mieszkańcy Bodzentyna posiadali własne nieruchomości. Obok domów prywatnych, funkcjonowały również obiekty o znaczeniu religijnym. Zabudowę Bodzentyna stanowiły jednakże przede wszystkim domy mieszkalne. Ogółem budynków zamieszkałych stwierdzono 334, 262 należały do Polaków (78,5 %), 72 do starozakonnych (21,5%)[1.46]. Liczba budynków mieszkalnych podanych w niniejszym wykazie różni się od liczby zamieszczonej w „Skorowidzu miejscowości Rzeczpospolitej Polskiej” (425)[1.47]. Trudno wyjaśnić dlaczego. Być może nie uwzględniono lokali instytucji publicznych, które również były zamieszkałe (w wykazie nie wymieniono Urzędu Gminy, w którym rezydował pisarz gminny)[1.48]. Należy zastanowić się, czy nieruchomość traktowano jednoznacznie jako budynek mieszkalny, czy też gospodarstwo, które mogło, ze względu na wielopokoleniowy charakter rodzin, posiadać większą ilość budynków mieszkalnych.

Zdecydowana większość domostw należała do katolików, ale to żydowskie mieszkania koncentrowały się w centrum Bodzentyna. Co więcej, starozakonni w kwestii zakupu, dzierżawy, bądź budowy nieruchomości wykazywali większą mobilność[1.49]. Ich własność przeważała na ulicy Langiewicza, będącej łącznikiem pomiędzy dwoma rynkami, na ulicy Wesołej i ulicy Podmurze. Żydzi stanowili prawie połowę mieszkańców Rynku Górnego i Rynku Dolnego. Dzięki takiemu rozlokowaniu mogli liczyć na klientelę i rozwój prowadzonego przez siebie handlu oraz rzemiosła.

Wykaz nieruchomości z 1931 r. wskazuje, że w roku tym w Bodzentynie było ich 513. To o 251 nieruchomości więcej niż 10 lat wcześniej. Spośród tej liczby (wzrost ilości budynków o 23 %) o 1,5 % zwiększyła się liczba domostw znajdujących się w rękach mieszkańców wyznania mojżeszowego. W znaczący sposób zwiększyła się także liczba ulic. Pierwszy z wykazów wspomina o 13 ulicach, drugi – 23. Rozplanowanie tychże uliczek przedstawia mapa Bodzentyna z 1931 r., sporządzona przez miejscowy zastęp harcerzy „Wróble”[1.50].

Teofil Mazurkiewicz, członek Kółka Rolniczego „Ogniwo” w Bodzentynie, zapisał się w historii osady jako propagator nadania jej praw miejskich. Dnia 19 kwietnia 1925 r., pod jego przewodnictwem, zebrani w urzędzie gminy mieszkańcy, w liczbie 162 z 252 uprawnionych do głosowania, postanowili jednogłośnie:

„Ponieważ Bodzentyn posiada 1830 morgów 150 prętów i domów 430 liczy 3123 mieszkańców , od paruset lat był miastem, dopiero od czasów przemianowania go na osadę przez władze rosyjskie stale upada i szczególnie po pożarze w roku 1917 nie może się odbudować, gdyż wchodzi w skład gminy wiejskiej, która tamuje jego rozwój.

Bodzentyn posiada wszelkie cechy miasta: ma dwa rynki i kilka ulic brukowanych, niezależnie od targowicy, posiada Seminarium Nauczycielskie, 7– klasową szkołę powszechną, dwa kościoły, straż ogniową, Sąd Pokoju, pocztę ,dwie apteki  właściwie aptekę i skład apteczny -  przyp. autora), stałego lekarza, zakłady przemysłowe, trzy młyny motorowe (...), jarmarki tygodniowe, cechy rzemieślnicze itp. urządzenia. Wobec powyższych danych, zebranie wiejskie mieszkańców osady Bodzentyn niniejszym postanawia prosić Radę Ministrów, za pośrednictwem władz nadzorczych, o przemianowanie osady Bodzentyn na miasto, ewentualnie wydzielenie nowej jednostki gminy wiejskiej Bodzentyn, mając na względzie przyszły rozwój i odbudowę zniszczonej i zaniedbanej osady, włączając przysiółki Bodzentyna: Duże-Sołdackie, Małe-Sołdackie, Bodzenyn-Poduchowny, Bodzentyn-Rządowy, folwark Podzamcze Bodzentyn i Nadleśnictwo Bodzentyńskie[1.51].

Do powyższego dokumentu dołączono projekt granic i budżetu przyszłego miasta Bodzentyna. Niestety próby odzyskania praw miejskich nie powiodły się[1.52].