Pierwsze wzmianki o Brzegu, osadzie targowo-rybackiej, pochodzą z 1234 roku. Położenie na skrzyżowaniu ważnych szlaków handlowych sprzyjało szybkiemu awansowi miejscowości. Już w 1248 r. książę wrocławski Henryk III lokował miasto na prawie średzkim. Pod koniec XIII w. wzniesiono mury miejskie z pięcioma bramami i zamek obronny.
W końcu XIII w., jak sugeruje średniowieczna tradycja kronikarska, książę świdnicki Bolko I, rządzący przejściowo Brzegiem jako opiekun małoletnich książąt wrocławskich (1296–1301), obwarował miasto, aby zabezpieczyć je przed napadami. Był on również inicjatorem rozbudowy murowanego dworu książęcego.
Szczególne zasługi dla rozwoju średniowiecznego Brzegu położył książę Ludwik I (1359–1398), pod którego mądrymi rządami wzrósł dobrobyt mieszczaństwa oraz przeprowadzono z dużym rozmachem wiele prac budowlanych — m.in. znacznie został przebudowany zamek. Książę Ludwik I był założycielem i opiekunem fundacji kolegiaty św. Jadwigi (obecnie kaplicy zamkowej). Hojnie uposażona fundacja przekształciła się szybko w poważny ośrodek oświaty i kultury. W okresie rządów Ludwika I wzniesiono w Brzegu pierwsze murowane domy, takież kramy sukiennicze na rynku, a z budowli publicznych kościół parafialny św. Mikołaja i ratusz.
Na przełomie XIII i XIV w. w mieście osiedliły się zakony franciszkanów, dominikanów i joannitów. Powstałe kościoły i klasztory wpłynęły na dalszy rozwój miasta, które w latach 1311–1675 było stolicą niezależnego księstwa brzeskiego, pozostającego pod zwierzchnością królów czeskich. Świetność miasta przygasła w XV wieku. W okresie 1428–1432 miasto kilkakrotnie złupili i zniszczyli husyci. W 1526 r. po bezpotomnej króla Ludwika II Jagiellończyka na tronie Czech zasiadł arcyksiążę austriacki Ferdynand Habsburg.
W XVI w. w Brzegu wzniesiono nowoczesne fortyfikacje bastionowe. Podczas wojny trzydziestoletniej (1618–1638) był oblężony przez wojska szwedzkie, nie został jednak zdobyty. Przemarsze wojsk, rabunki, pożary, epidemie wpłynęły jednak na poważne osłabienie życia gospodarczego miasta. Ważnym momentem dla historii Brzegu była bitwa pod Małujowicami w 1741 r., wsią odległą o około 7 km na południe od Brzegu. W jej wyniku miasto zostało zdobyte przez wojska pruskie, a w 1742 r. — przyłączone do Prus. W 1748 r. wybudowano pierwszą na Odrze śluzę rzeczną. W mieście rozwijało się sukiennictwo.
W okresie pruskim miasto zostało przekształcone w potężną twierdzę. Nie oparła się ona jednak wojskom francuskim. Podczas wojen napoleońskich miasto zostało w 1807 r. zdobyte przez sprzymierzone z Napoleonem Bonaparte wojska bawarskie. Nakazano wówczas zniszczenie fortyfikacji miejskich, na miejscu których powstały planty. Po wojnach napoleońskich przed Brzegiem zarysowała się perspektywa rozwoju przemysłu i komunikacji. Zakłady przemysłowe nastawione były głównie na przerabianie surowców rolnych bądź też na obsługę rolnictwa. W 1843 r. oddano do użytku odcinek linii kolejowej Brzeg – Oława, a w 1845 r. całą linię Wrocław – Katowice (pierwszą w obecnych granicach Polski). W 1845 r. rozpoczęto budować linię Brzeg – Nysa, zakończoną po 3 latach. Przyczyniło się to do przyspieszenia rozwoju gospodarczego.
W okresie międzywojennym Brzeg, zwany często „miastem ogrodów”, zaliczano do piękniejszych grodów nadodrzańskich. Wzbogacony został głównie o obiekty mieszkaniowe, lokalizowane na przedmieściach.
Pod koniec II wojny światowej, w lutym 1945 r. Brzeg zajęła Armia Czerwona. W trakcie walk uległo zniszczeniu 54% zabudowy. W wyniku postanowień jałtańsko-poczdamskich powiat brzeski został przyłączono do Rzeczypospolitej, a miejsce wysiedlonych Niemców zajęli osadnicy polscy. Od 1950 r. odbudowany Brzeg należy do województwa opolskiego.
Nota bibliograficzna
- Dziewulski W., Brzeg. Dzieje, gospodarka, kultura, Opole 1975.
