Historia miejscowości

W drugiej połowie XV w. na terenie obecnego Berdyczowa istniał jakoby chutor, zamieszkiwany przez niejakiego Berdycza, wokół którego rozwinęła się potem osada. Ok. 1430 r. wielki książę litewski Świdrygiełło nadał ziemię nad rzekami Piat i Hujwa namiestnikowi Putywla i Zwenigrodu Kalenikowi, założycielowi rodu Tyszkiewiczów (wedle jednej z wersji ów Berdycz miał być sługą Kalenika). W 1483 r. Berdyczów został zniszczony przez najazd tatarski. Miasto było potem kilkakrotnie niszczone i napadane, m.in. popis zamku żytomierskiego z 1545 r. wspomina o poddanych z pustych dóbr Tyszkiewiczów, w tym Berdyczowa, którzy po najeździe Tatarów „długi czas w horodniach na zamku w Żytomierzu się chowali”. W 1546 r. Berdyczów znalazł się w Wielkim Księstwie Litewskim, w granicach województwa ruskiego. Nadal należał do Tyszkiewiczów.

Po unii lubelskiej (1569 r.), Berdyczów znalazł się w granicach Polski, w składzie województwa bracławskiego. W 1593 r. uzyskał prawa miejskie. W 1630 r. Janusz Tyszkiewicz ufundował na górze zamkowej bardzo znany potem klasztor karmelitów bosych. W okresie wojen na Ukrainie, w latach 1648–1649 oraz 1653, miasto znów było plądrowane i niszczone. Szlachta i karmelici powrócili dopiero w 1663 r., a Berdyczów długo jeszcze nie mógł podnieść się z upadku. Objeżdżający okolicę po 1687 r. wojewoda miński Krzysztof Zawisza nazwał te tereny „pustą Arabią”, a na tutejszych stepach polował na łosie i niedźwiedzie.

Wiek XVIII – czasy panowania Augusta III Sasa i Stanisława Augusta Poniatowskiego były z kolei dla Berdyczowa okresem prosperity, intensywnej szczególnie po 1759 roku. Rozwojowi sprzyjały przebiegające tędy szlaki handlowe. Ośrodek zyskał też charakter wielokulturowy, ze społecznościami ruską, litewską i w miarę upływu czasu – coraz liczniejszą polską. Osiedlali się także masowo Żydzi, co sprzyjało rozwojowi handlu i usług. Ściągali wreszcie kupcy z Rosji, kuszeni niskimi cłami. Od 1721 r. w Berdyczowie znajdował się cudowny obraz Najświętszej Maryi Panny, sprowadzony ze Lwowa, ważny cel pielgrzymek. Klasztor karmelitów zyskał charakter warowny, stając się odtąd „składem majątków i przytułkiem obywateli okolicznych w czasie trwogi i niebezpieczeństwa”. Od ok. 1760 r. funkcjonowała drukarnia przyklasztorna; działały też szkoły, konwikt i księgozbiór zakonny. Król Stanisław August wizytował Berdyczów dwukrotnie: w 1781 oraz w 1787 roku.

Odbywane w określonych porach roku pielgrzymki do klasztoru berdyczowskiego przyczyniły się wydatnie do rozwoju tutejszych imprez handlowych, które z czasem zaczęły przybierać wręcz permanentny charakter. Kupcy zarówno z Rzeczypospolitej, jak i ziem Rosji czy Austrii, zaczęli nabywać w mieście place pod składy i kramy. Inwestował w handel także klasztor karmelitów, który ufundował pierwsze sklepy, zabezpieczające towary przed ogniem i kradzieżami. W 1765 r. Stanisław August wydatnie wzmocnił handlową pozycję miasta, nadając przywilejem aż 10 walnych dorocznych jarmarków. Sprzedawano, zarówno na rynek krajowy, jak i za granicę: konie, woły, miód, wosk, łój, skóry; w zamian sprowadzano z Austrii tkaniny: sukna, płótna i jedwabie. Ilość i różnorodność klientów była tak duża, że rozchodziły się nawet transporty książek, nadsyłanych z Warszawy przez wydawcę Grölla. Rozwojowi handlu towarzyszył równie intensywny rozwój rzemiosła; np. od 1732 r. istniał niezależny od kahału żydowski cech krawców.

W 1793 r. miasto stało się siedzibą konfederacji targowickiej, przeniesionej z Tulczyna. Okres po ostatnim rozbiorze Polski (po 1795 r.) przyniósł najpierw kryzys handlu, ale w latach 1812–1814 ceny żywności osiągnęły niespotykane dotąd poziomy, sprzyjając błyskawicznemu wzbogaceniu się miejscowego kupiectwa (głównie żydowskiego). W ramach represji popowstaniowych w 1831 r. zamknięto szkoły, w 1840 r. przeniesiono drukarnię (do Żytomierza), aż wreszcie w 1864 r. skasowano sam klasztor karmelitów. W 1844 r. Berdyczów uzyskał status stolicy powiatu w guberni kijowskiej. W 1850 r. odbył się w miejscowym kościele św. Barbary ślub Honore de Balzaca z Eweliną Hańską. 3 grudnia 1857 r. przyszedł na świat w Berdyczowie (lub sąsiednim Terechowie) Teodor Józef Konrad Korzeniowski (1857–1924), znany potem światu jako Joseph Conrad, wybitny pisarz angielski. W 1880 r. własność miasta była rozdzielona po połowie, pomiędzy Marcelinę Czartoryską i Marię Tyszkiewiczową.

Autor Słownika geograficznego Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich pisze w 1880 r., że „Dzisiejsze miasto Berdyczów leży na pochyłości z lekka zbiegającej ku rzece, która rozdziela je na dwie nierówne części. Główne ulice: Karmelicka, Żytomirska, Białopolska, Machnowiecka, Stary Rynek, Konna Targowica i Kaczanówka. Ulice te i place posiadają kilka okazałych budynków, do których tulą się bezkształtne, nędzne, jeden na drugi tłoczące się żydowskie domy i chałupy”.

Na przełomie XIX i XX w. o pozycji miasta decydował węzeł kolejowy. W 1870 r. powstała stacja drogi żelaznej brzesko-kijowskiej, niebawem – linia do Szepietówki, a w 1896 r. – do Żytomierza. Zabudowa Berdyczowa była przeważnie drewniana, bardzo często pełniła funkcje handlowe – w 1865 r. w 1478 domach funkcjonowało aż 709 sklepów; roczne obroty handlowe wynosiły ponad 40 milionów rubli srebrem. Miasto miało charakter niemal całkowicie żydowski, np. w 1863 r. na 51 625 mieszkańców było aż 47 224 Żydów – 91,5%! Działały 4 synagogi i 51 chederów.

Po rewolucji 1917 r. miasto trafiło pod kontrolę zarówno sił niezależnego państwa ukraińskiego, jak i bolszewików z komitetu wojskowo-rewolucyjnego Frontu Południowo-Zachodniego. Było także okupowane przez wojska niemieckie i austriackie. Ostatecznie pod władzę bolszewików trafiło 28 października 1919 r., choć jeszcze w okresie 27.04–8.06.1920 r. zajmowało je Wojsko Polskie wraz z sojuszniczymi oddziałami ukraińskimi (odbyło się tu wówczas spotkanie Józefa Piłsudskiego i Symona Petlury). W 1923 r. Berdyczów stał się centrum rejonu i okręgu, a w 1937 r. został przyłączony do obwodu żytomierskiego.

8 lipca 1941 r. Berdyczów został zajęty przez Niemców. Okupacja przyniosła potworne straty dla mieszkańców, przede wszystkim Żydów – zginęło aż 38 536 osób. Armia Czerwona – 1. Front Ukraiński zdobyła miasto 5 stycznia 1944 roku. Po II wojnie światowej Berdyczów znalazł się w granicach Ukraińskiej Socjalistycznej Republiki Sowieckiej, od 1991 r. należy do Ukrainy.