Historyczne początki miejscowości sięgają połowy XVI wieku. Być może jednak osadnictwo na tym terenie rozwijało się już od XIII w., stymulowane przez działalność cystersów. Z lustracji królewszczyzn w 1564 r. wynika, że Czarny Dunajec był lokowany prawdopodobnie jeszcze przed 1552 r., z inicjatywy Prokopa Pieniążka. Zasadźcą i pierwszym sołtysem był Tomasz Miętus, który wraz z synem zajął się wykarczowaniem lasu pod przyszłą osadę oraz wybudował pierwszy drewniany kościółek p.w. Świętej Trójcy. W 1605 r. jego syn, Jan przekazał sołectwo własnemu synowi Klemensowi i wnukowi Sebastianowi. Klemens Miętus był jednym z głównych organizatorów oporu chłopów przeciwko bezprawiu, jakiego dopuszczał się starosta oświęcimski Mikołaj Komorowski. Przypłacił to wielotygodniowym uwięzieniem. Z Czarnego Dunajca pochodził też Stanisław Łętowski, kolejny przywódca górali w buncie przeciw Komorowskiemu, nazywany „Marszałkiem”. Odegrał on potem jedną z głównych ról w powstaniu chłopów podhalańskich pod dowództwem Kostki-Napierskiego w 1651 roku.

W 1641 r. starosta nowotarski Adam Kazanowski odkupił majątek od Klemensa Miętusa i przekształcił go dobra folwarczne. Za panowania króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego folwark czarnodunajecki nadano weteranom wojennym Teodorowi Sulimie i Janowi Pawęckiemu. Czarny Dunajec rozwijał się dość szybko, dzięki położeniu przy ważnym szlaku handlowym wiodącym z Krakowa na Orawę i dalej na Węgry. Na przełomie lat 1669 i 1670, mieszkańcy Czarnego Dunajca wzięli udział w walkach górali przeciw nadużyciom popełnianym przez przebywającą na Podhalu chorągiew pancerną starosty Jana Wielkopolskiego[1.1].

W XVII w. właścicielami folwarku i ziem do niego przyległych byli Ratułowscy, legitymujący się przywilejem króla Augusta III z 1754 roku. Ostatecznie jednak, z braku zadowalających dochodów, dobra czarnodunajeckie sprzedano w całości w drodze licytacji okolicznym chłopom. W 1769 r., na trzy lata przed I rozbiorem Rzeczypospolitej, wieś została zaanektowana wraz z całym starostwem nowotarskim przez Austrię. Doszło do ponownej konsolidacji własności w rękach prywatnych. W 1819 r. „dominium Czarny Dunajec”, w skład którego weszły wsie: Ciche, Chochołów, Czarny Dunajec, Dzianisz, Podczerwone, Witów i Wróblówka, zakupił Jan Pajączkowski. Odkupili je od niego niebawem okoliczni górale, działając za pośrednictwem pełnomocnika ks. Józefa Szczurowskiego.

Mocą przywileju z 31.01.1831 r. wieś otrzymała prawo odbywania targów co tydzień, a jarmarków sześć razy do roku. Aktem z 21.09.1846 r. liczbę jarmarków zwiększono do 13 rocznie, w nagrodę za stłumienie powstania chochołowskiego. W 1848 r. Czarny Dunajec został okradziony i spustoszony przez Rosjan, którzy mieli pomóc Austrii w walkach przeciw Kossuthowi.

W drugiej połowie XIX w. sytuacja gospodarcza uległa znacznemu pogorszeniu. Jednym z czynników był szybki przyrost naturalny, który w tutejszym ustroju społecznym niósł ze sobą podział gruntów i rozdrobnienie gospodarstw rolnych. W 1857 r. w Czarnym Dunajcu mieszkały 1986 osoby, a w 1890 r. – już 2445. W 1859 r. miejscowość zniszczył wielki pożar. Część mieszkańców próbowała się utrzymać szukając sezonowej pracy na Węgrzech. Znaczna grupa wyemigrowała do Stanów Zjednoczonych. To z kolei – poprzez zasiłki dla tych, którzy pozostali na miejscu – spowodowało napływ kapitału, i w konsekwencji rozwój ekonomiczny miejscowości.

Od 1880 r. Czarny Dunajec zaczęto zaliczać do miasteczek. Powstał tu urząd pocztowy, urząd podatkowy, sąd powiatowy, apteka i szkoła. W 1904 r. powstało połączenie kolejowe z Nowego Targu do Suchej Góry Orawskiej i dalej na Węgry. Uformował się charakterystyczny małomiasteczkowy prostokątny rynek z bocznymi uliczkami. Ważnym elementem lokalnej architektury były tzw. dworki czarnodunajeckie – murowane parterowe domy z gankiem wspartym na filarach (obecnie już nieliczne).

Dwudziestolecie międzywojenne przyniosło znowu obniżenie rangi miejscowości, „uwieńczone” odebraniem praw miejskich w 1934 roku. We wrześniu 1939 r. miejscowość znalazła się pod okupacją niemiecką. Niemcy dokonali wielu aktów terroru. Już w pierwszych dniach września zamordowano dwie osoby i spalono ok. 30 domów.  Do końca wojny na czarnodunajeckim cmentarzu rozstrzelono ok. 80 osób. Po wyzwoleniu przeniesiono szczątki pomordowanych do wspólnej mogiły, nad którą postawiono pomnik z napisem „Ku czci pomordowanych Polaków przez oprawców hitlerowskich w Czarnym Dunajcu od dnia 3 IX 1939 do dnia 29 I 1945 – Rodacy”. Miejscowi Żydzi byli systematycznie wywożeni do getta utworzonego na przełomie maja i czerwca 1941 r. w Nowym Targu. Wszyscy zginęli później w niemieckim nazistowskim obozie zagłady w Bełżcu. Ci, którzy pozostali w Czarnym Dunajcu pracowali w tartaku „Homag”, gdzie budowano hangary lotnicze. Obóz zlikwidowano w maju 1943 r., a więźniów przewieziono do Bełżca[1.2].

Po wojnie miejscowość zachowała charakter rolniczy, a liczba jej mieszkańców oscylowała w granicach 3,5 tys. Obecnie Czarny Dunajec stanowi ośrodek turystyczno-wypoczynkowy z rozwijającą się infrastrukturą komunalną, bazą turystyczną i gastronomiczną. Działa tutaj drobny przemysł: żwirownie, zakłady pozyskiwania torfu, zakłady produkcji mas bitumicznych i sprzętu zootechnicznego[1.3]. Jest obecnie stolicą gminy w powiecie nowotarskim, województwo małopolskie.

Nota bibliograficzna

• Czarny Dunajec i okolice. Zarys dziejów do roku 1945, red. F. Kiryk, Kraków 1997.