Cmentarz żydowski w Cieszowej znajduje się poza zwartą zabudową miejscowości, po południowej stronie drogi w kierunku Wierzbia, ok. 1 km od skrzyżowania ul. Koszęcińskiej i Dębowej. Zajmuje działkę geodezyjną numer 240706 2.0002.AR 1.126.

Cmentarz ten przynależy do grupy osiemnastowiecznych nekropolii żydowskich na terenie Górnego Śląska. To typowo wiejski cmentarzyk, położony wśród pól uprawnych. Tym niemniej, według lokalnej tradycji, która znalazła odbicie także w literaturze (m.in. Mark Brann, Die juedischen Altertuemer von Cieschowa oraz dwa opracowania ks. Karola Urbana z 1909 r. – Oberschlesische Heimat i Der Landbote – Lublinitzer Kreis-Kalender), na początku dwudziestego stulecia wiek cmentarza oceniano na około 600 lat, a najstarsze znajdujące się na nim nagrobki uważano za pochodzące z połowy siedemnastego wieku. Bez wątpienia oceny te były znacząco przesadzone. Dowodzi tego fakt, że nagrobków siedemnastowiecznych nigdy nie udało się znaleźć i nie ma też żadnych pewnych przekazów na ich temat. Bezwzględnie należy przyjąć, że nekropolia pochodzi z drugiej połowy XVIII wieku.

Cmentarz położony jest na działce w kształcie nieregularnego prostokąta o powierzchni 3372 m kw. Wiadomo, że na początku XX wieku ujęty był drewnianym ogrodzeniem z poziomo zbitych desek, a na jego teren wchodziło się przez – nadal istniejącą – usytuowaną od północy murowaną bramę. Nigdy nie wzniesiono domu przedpogrzebowego, ani żadnych innych budynków gospodarczych czy mieszkalnych.

W 1909 roku na cmentarzu znajdowało się około 120 nagrobków. W 1917 roku najstarszym zidentyfikowanym – istniejącym zresztą do dzisiaj – był stojący na mogile Eliakima Gecela, syna Natana Note, zmarłego 24 listopada 1780 roku. Obecnie znane są jeszcze dwie starsze stele, jedna z nieczytelnym już imieniem mężczyzny, zmarłego 4 grudnia 1775 roku, druga u szczytu grobu Menachema Manlego, syna Jechiela, zmarłego 9 czerwca 1780 roku.

Trudno jednoznacznie określić, ile osób mogło zostać pogrzebanych na cmentarzu w Cieszowej, choć niewykluczone, że liczba ta oscylować może nawet pomiędzy 300 a 400 dokonanymi pochówkami, wliczając w to pogrzeby dzieci. Na cmentarzu – poza żydowskimi mieszkańcami Cieszowej – grzebani byli też Żydzi zamieszkali w ponad 20 okolicznych miejscowościach tworzących miejscowy okręg synagogalny.

W związku z postępującym od połowy XIX wieku i ostatecznie całkowitym zanikiem na początku XX wieku społeczności żydowskiej w samej Cieszowej, cmentarz był użytkowany w tym czasie przede wszystkim przez mieszkańców okolicznych miejscowości, głównie Koszęcina i Woźnik. Ostatnim pochowanym w Cieszowej był dwudziestotrzyletni kupiec David Deutsch, zmarły 22 kwietnia 1900 roku. Natomiast najmłodszy zidentyfikowany nagrobek wieńczy grób siedemdziesięcioośmioletniego rzeźnika Josepha Majuda, zmarłego 9 kwietnia 1906 roku w Ligocie Woźnickiej. Najprawdopodobniej pojedyncze pochówki odbywały się tu jeszcze do początku lat 20. XX wieku.

W grudniu 1913 roku – w związku z licznymi problemami organizacyjnymi – rozpoczęto proces likwidacji żydowskiej gminy wyznaniowej w Cieszowej. Cmentarz ostatecznie przeszedł na własność gminy w Lublińcu. Pozostawał pod jej opieką do wybuchu II wojny światowej, którą też przetrwał praktycznie nienaruszony.

Po II wojnie światowej pozostawiony bez opieki cmentarz ulegał stopniowej degradacji, do czego przyczynili się także okoliczni mieszkańcy. W 2002 roku cmentarz został ogrodzony i uporządkowany. Pięć macew poddano pracom konserwatorskim. Po 2008 r. uporządkowano teren po zniszczeniach wywołanych wichurą i ogrodzono cmentarz drewnianym płotem. W 2016 r. na zlecenie Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN, dzięki dotacji przekazanej przez Volkmara Schiewe, wykonano spis zachowanych nagrobków (w ramach projektu „Pamięć w kamieniu”).

Sławomir Pastuszka