Na podstawie badań archeologicznych przyjmuje się, że Częstochowa powstała przed końcem XI wieku. Pierwsze wzmianki o wsi książęcej pochodzą z dokumentu biskupa krakowskiego Iwona z 1220 roku. Następne informacje o Częstochowie pochodzą z bulli papieża Innocentego IV, datowanej na rok 1250. Osada została wymieniona wśród wsi płacących dziesięcinę na rzecz kanoników z Wrocławia. W tamtych czasach Częstochowa wchodziła w skład Małopolski. Po raz kolejny Częstochowa została wymieniona w 1325 r. w Aktach Kamery Apostolskiej z poboru świętopietrza, z których wynika, że w drugiej ćwierci XIV w. była jedną z najmniej zaludnionych miejscowości regionu.

W 1356 r. nastąpiła lokacja wsi na prawie średzkim. W 1370 r. okolice Częstochowy stały się lennem księcia Władysława Opolczyka. Pomiędzy 1370 a 1377 r. Częstochowa otrzymała prawa miejskie. Z 1377 r. pochodzi informacja o istnieniu tutaj huty żelaza. Pod koniec XIV w. częstochowskie huty i kopalnie rudy żelaza znane były w całym kraju. W 1382 r. powstał klasztor zakonu paulinów na Jasnej Górze – ważny ośrodek kultu maryjnego. Od 1393 r. Częstochowa była miastem królewskim.

W 1430 r. rabusie z Czech i Moraw napadli na miasto oraz złupili klasztor (między innymi obdarto obraz Matki Boskiej ze złotych okuć i korony). W XIV i XV w. Częstochowa należała do miast słabo rozwiniętych i zaludnionych. Dopiero w I połowie XVI w. w okresie panowania ostatnich Jagiellonów, Zygmunta I Starego oraz Zygmunta Augusta, nastąpił rozkwit. Dzięki poparciu ZygmuntaI miasto uzyskało liczne przywileje, m. in. kopię lokacji (1502), przywilej pobierania myta mostowego na Warcie (1504, 1512), przywilej organizowania jarmarków (1508) oraz zwolnienie z ceł i podatków targowych dla mieszczan na 12 lat[1.1]. Do rozwoju miasta przyczynił się również Mikołaj Szydłowiecki, starosta oświęcimski. W 1531 r. wybudowano mury obronne.

W XVI w. liczba mieszkańców wynosiła około 1,5 tys., a na początku XVII w. – ok. 2 tys., zaś w I połowie XVII w. – ok. 2,5 tysiąca. W tym okresie ukształtował się podział ludności Częstochowy na trzy grupy: posesjonatów (bogatych rodzin), rzemieślników cechowych oraz mieszczaństwo, które oprócz rzemiosła i handlu zajmowało się także rolnictwem, hodowlą i ogrodnictwem. Pierwszy najazd na Częstochowę miał miejsce w 1587 r., kiedy to wojsko Maksymiliana III Habsburga, pretendenta do korony królewskiej, złupiło miasto w drodze do Krakowa. W 1620 r. rozpoczęto budowę twierdzy na Jasnej Górze. W drugiej połowie XVII w. założono osadę przyklasztorną Częstochówka.

Miasto rozwijało się pomyślnie do czasu potopu szwedzkiego. W 1655 r. wojska szwedzkie usiłowały bezskutecznie zdobyć klasztor jasnogórski (oblężenie twierdzy trwało 40 dni). Częstochowa została zrujnowana doszczętnie przez Szwedów. Po tych wydarzeniach miasto nie zdążyło się odbudować, gdy na początku sierpnia 1665 r. stało się terenem walk rokoszan z wojskami królewskimi (rokosz Lubomirskiego). Pobite wojska królewskie szukały wówczas schronienia w twierdzy jasnogórskiej, jednak przeor klasztoru nakazał zamknięcie bram przed żołnierzami[1.2].

W czasie III wojny północnej (1700–1721), w 1702 r. Częstochowa została splądrowana przez wojska szwedzkie pod dowództwem gen. Guldenstjerna. Po dwóch latach Szwedzi powrócili, a w 1705 r. gen. Stromberg podpalił Częstochówkę. W 1708 r. okolice miasta nawiedziła zaraza. We wrześniu 1709 r. wycofujący się z Polski Szwedzi usiłowali wymusić na klasztorze kontrybucję, jednak wobec pojawienia się pościgu rosyjsko-saskiego, wycofali się na Wieluń. Armia szwedzka splądrowała jednak częstochowskie kościoły[1.3]. Te czynniki spowodowały załamanie gospodarcze miasta.

W 1717 r. przyklasztorna Częstochówka otrzymała prawa miasta klasztornego pod nazwą Nowa Częstochowa. W 1769 r. konfederaci barscy, broniący króla Stanisława Augusta Poniatowskiego, zajęli twierdzę jasnogórską. Na ich czele w 1770 r. stanął Kazimierz Pułaski, który skutecznie dowodził obroną twierdzy przed wojskami rosyjskimi. W styczniu 1771 r. Rosjanie odstąpili od Częstochowy.

W 1793 r., na skutek II rozbioru Rzeczypospolitej, Częstochowa znalazła się w zaborze pruskim. Prusacy skonfiskowali dobra klasztorne. Nadali także Nowej Częstochowie prawa miejskie.

W lipcu 1807 r. do Częstochowy wkroczyły wojska polskie gen. Dąbrowskiego. Miasto zostało włączone do Księstwa Warszawskiego jako część departamentu kaliskiego.

Gdy w 1815 r. Częstochowę zajęły wojska rosyjskie, car Aleksander I rozkazał rozebrać fortyfikacje jasnogórskie i przyłączyć Częstochowę i Nową Częstochowę do Królestwa Polskiego. W 1826 r. nastąpiło połączenie obu ośrodków w jedno miasto. W ten sposób Częstochowa stała się czwartym pod względem wielkości miastem tzw. Kongresówki – po Warszawie, Lublinie i Kaliszu. W tym okresie doszło do kilku ważnych inwestycji, m. in. w 1828 r. wybudowano nowy ratusz.

Po uruchomieniu kolei warszawsko-wiedeńskiej (1846) nastąpił intensywny rozwój miasta. W okresie Wiosny Ludów (1848–1849) władze carskie objęły Częstochowę szczególnym nadzorem jako duże, nadgraniczne miasto i ważny węzeł komunikacyjny. W obawie przed wybuchem polskiego powstania narodowego, inspirowanego przez emisariuszy z innych zaborów, zaostrzono przepisy meldunkowe i wzmocniono żandarmerię. Wprowadzono kontrolę dokumentów na rogatkach[1.4]. W okresie powstania styczniowego (1863–1864) w okolicach miasta dochodziło do licznych potyczek pomiędzy powstańcami a oddziałami rosyjskimi[1.1.4].

Pod koniec XIX w. Częstochowa stała się ważnym ośrodkiem przemysłowym. Istniała tutaj elektrownia, huta żelaza, trzy odlewnie żelaza, przędzalnia i inne zakłady przemysłowe. Tutejsza huta była najnowocześniejsza w Królestwie Polskim.

Podczas I wojny światowej, już 3 sierpnia 1914 r., niebronione miasto i klasztor zajęły wojska niemieckie. Jednak z powodu oskarżeń o niewłaściwe zachowanie żołnierzy niemieckich wobec sanktuarium katolickiego, w kwietniu 1915 r. miasto przejęły wojska austriacko-węgierskie, tworząc w ten sposób tzw. enklawę Jasnej Góry.

W 1918 r. Częstochowa weszła w skład odrodzonego państwa polskiego. W okresie powstań śląskich stanowiła ważny ośrodek pomocy powstańcom. W mieście organizowano zbiórki pieniędzy i lekarstw oraz punkty werbunku ochotników. Podczas wojny polsko-bolszewickiej, w 1920 r. w mieście przebywał ukraiński rząd Semena Petlury[1.5]. I wojna światowa przyniosła ogromne straty częstochowskiej gospodarce. W pierwszych latach po wojnie w regionie utrzymywało się duże bezrobocie. W 1921 r. ok. 3,5 tys. robotników wyemigrowało do Francji w poszukiwaniu pracy[1.6].

Liczba obywateli miasta w 1921 r. wynosiła około 83,7 tys. mieszkańców, a w 1939 r. – już 137 tysięcy. Ważnym wydarzeniem było również przesunięcie granicy miasta w okresie 1928–1930; jego powierzchnia wzrosła wówczas o 47,2 km kwadratowych.

Przed wybuchem II wojny światowej rejon Częstochowy został umocniony i obsadzony przez 7. Dywizję Piechoty. Po niemieckim ataku jednostka ta stawiła Niemcom zdecydowany opór najpierw na wysuniętych pozycjach, a następnie na głównej linii obronnej pod miastem. W wyniku walk Niemcy stracili kilkadziesiąt czołgów i kilka samolotów. W związku z rozbiciem innych oddziałów dywizja zmuszona była wycofać się z miasta nocą z 2 na 3 września, zaś Niemcy wkroczyli do miasta 3 września 1939 roku. Już następnego dnia dokonali mordów, które do historii przeszły pod nazwą „krwawego poniedziałku”. Hitlerowcy rozstrzelali wówczas 227 Częstochowian, wśród których było 205 Polaków i 22 Żydów[1.7].

Częstochowa została wcielona do Generalnego Gubernatorstwa. Okupant zmienił nazwę miasta na „Tschenstochau”. W 1942 r. Niemcy stworzyli dla napływającej ludności niemieckiej oddzielną dzielnicę. Jednocześnie zaostrzyli akty terroru wymierzone w ludność żydowską. Już w kwietniu 1941 r. utworzyli getto. We wrześniu 1942 r. rozpoczęła się likwidacja getta, podczas której Żydów wywieziono do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Treblince. Na terenie Częstochowy działało polskie podziemie niepodległościowe. W dniu 16 stycznia 1945 r. miasto zajęły wojska radzieckie.

W okresie PRL-u nastąpiła szybka rozbudowa huty „Częstochowa”, która zyskała imię Bolesława Bieruta (po 1989 r. wróciła do pierwotnego miana). Miasto rozwijało się dynamicznie, przybierając skalę wielkomiejską, czego wyrazem stała się budowa linii tramwajowych w 1959 roku. W 1949 r. powstała Politechnika Częstochowska. Obecnie stanowi jeden z najważniejszych i największych ośrodków Polski centralnej, chociaż pod względem administracyjnym jest tylko siedzibą powiatu w województwie śląskim.

Nota bibliograficzna

• Bossowski J. A., Częstochowa przez wieki: od pradziejów do wyzwolenia 16 stycznia 1945 r., Częstochowa 1999.
• Krakowski S., Czarnota A., Dzieje Częstochowy od zarania do czasów współczesnych, Katowice 1964.
• Powiat częstochowski: szkice monograficzne, Częstochowa 1974.
• Sowiński J., Trochę historii: jak powstało i rozwijało się nasze miasto, Częstochowa 2006.