Dąbrowa Białostocka w dużej mierze rozwijała się dzięki trudniącym się handlem (ale nie tylko) Żydom. Było ich na Podlasiu znacznie więcej niż w pozostałych regionach kraju. Pierwsze wzmianki o Żydach mieszkających w Dąbrowie pochodzą z początku XVIII wieku. Istniała już wtedy w miasteczku gmina wyznaniowa żydowska, podlegająca gminie w Grodnie.

W roku 1806 r. Żydzi stanowili ponad połowę mieszkańców Dąbrowy, a osiemdziesiąt lat później – aż 85%. Wyznawcy religii mojżeszowej koncentrowali się wokół rynku. Kwitło przy nim życie gospodarcze, religijne i kulturalne. Gospodarstwa żydowskie stanowiły większość w rejonie głównych ulic miasta: placu Kościuszki, ul. Szkolnej oraz ul. Kamieńskiej i ul. 3 Maja. Wybudowano w Dąbrowie dwie murowane bóżnice, a także kilka domów modlitwy. W 1874 r. powstała nad rzeką murowana synagoga, która uległa zniszczeniu podczas II wojny światowej. Na północ od rynku, przy brzegu rzeki, znajdowała się łaźnia rytualna.

W 1921 r. w gminie Dąbrowa Białostocka mieszkało 1218 Żydów na nieco ponad 3 tysiące mieszkańców. Jednak stanowili oni 90% populacji samego miasta. Tuż przed drugą wojną światową mieszkało tu nieco mniej niż 1200 Żydów[1.1].

We wrześniu 1939 r. Niemcy okupowali miasto jedynie przez niecałe dwa tygodnie, ostatecznie ustępując innemu okupantowi – Armii Czerwonej. Po raz wtóry pojawili się pod koniec czerwca 1941 roku. Już w pierwszych dniach, oskarżyli Żydów o zamordowanie niemieckiego oficera i podłożyli ogień pod miasto. Wielu Żydów zginęło w pożarze, część uciekla do okolicznych miejscowości – Nowego Dworu, Sokółki, Suchowoli. Po tygodniu ok. 300–600 z nich wróciło do rodzinnego miasteczka. Na początku lipca Niemcy zamordowali 27 młodych mężczyzn, których rzekomo zabrali na prace przymusowe[1.2].

Getto zostało utworzone najprawdopodobniej we wrześniu 1941 roku. Wielu Żydów zmuszonych było zamieszkać w piwnicach spalonych uprzednio domów. Zimą Niemcy zamknęli getto, zmniejszając jego obszar do dwóch budynków, które nadawały się do zamieszkania. Uwięzieni byli zatrudniani do prac przymusowych, głównie przy poszerzaniu drogi z Sokółki do Janowa Podlaskiego. Likwidacja getta nastąpila 2 listopada 1942 roku. Pozostałych przy życiu Żydów zmuszono do marszu do obozu przejściowego w Kiełbasinie (28 kilometrów od Dąbrowy). Tych, którzy nie wytrzymywali tempa, rozstrzeliwano. Następnie Żydzi dąbrowieccy zostali wywiezieni do obozu zagłady w Treblince. Przeżyła tylko jedna osoba – Sonia Grabińska-Lewkowicz – zatrudniona w pralni obozowej do prania i prasowania mundurów ukraińskich strażników. Jest ona też jedyną kobietą, która przeżyła zbrojny zryw, jaki miał miejsce w Treblince w sierpniu 1943 roku[1.1.1].

Nota bibliograficzna

• Dąbrowa Białostocka (aka Dąbrowa Grodzieńska), [w:] Encyclopedia of Camps and Ghettos 1939–1945, vol. II, Ghettos in German-Occupied Eastern Europe, red. P. Megargee, M. Dean, Bloomington 2012, s. 880.