Pierwsze informacje dotyczące Żydów we Frampolu pochodzą z 1748 roku. W 1765 r. do kahału należało 125 Żydów. W 1787 r. we Frampolu mieszkało 99 Żydów. Stanowili oni 19,9% ogółu mieszkańców[1.1]. Kahał początkowo podlegał gminie w Chełmie, zaś od 1731 r. – gminie zamojskiej; prawdopodobnie w połowie XVIII w. we Frampolu ukształtowała się samodzielna gmina. Przed 1736 r., w północno-zachodniej części miasta założono kirkut, a ok. 1760 r. wybudowano synagogę oraz dom modlitwy.

Po rozbiorach liczba ludności Frampola zaczęła wzrastać, szczególnie w latach 20. i 30. XIX wieku. Liczba ta zwiększała się przede wszystkim z powodu napływu do miasta ludności żydowskiej[1.2], która pod koniec XVIII w. stanowiła 20% mieszkańców Frampola, a w latach 20. i 30. XIX w. – już 45%. Osadnictwo żydowskie na większą skalę rozpoczęło się zwłaszcza po 1810 roku[1.3].

W tym okresie Żydzi stanowili odrębny stan. Chociaż konstytucja Księstwa Warszawskiego oraz Kodeks Napoleona gwarantowały równość wobec prawa, to dekrety z 1808 r. formalnie uniemożliwiły Żydom branie udziału w życiu politycznym i obywatelskim[1.1.3].

W 1821 r. Frampol zamieszkiwało 580 mieszkańców, w tym 100 Żydów (17%)[1.4]. W 1864 r. liczba mieszkańców wynosiła 1482 osoby, w tym 668 Żydów (45%)[1.5].

Źródłem dochodów większości Żydów był handel i rzemiosło. Zajmowali się handlem, garbarstwem, szynkarstwem, jak również krawiectwem, szewstwem i piekarstwem. Byli również rzeźnikami[1.6]. Kilka rodzin utrzymywało się też z aprowizacji stacjonującego w okolicy rosyjskiego garnizonu, pojedynczy pracowali w sektorze spożywczym, zajmując się przygotowywaniem żywności koszernej. W XIX w. jednym z najbogatszych Żydów był Abus Brykman, specjalizujący się w uboju bydła. Z kolei na przełomie XIX i XX w. żydowscy przedsiębiorcy dzierżyli znaczną część lokalnego przemysłu tkackiego oraz garbarnie.

Żydzi frampolscy mieszkali głównie przy Rynku[1.7]. Posiadali drewnianą synagogę i łaźnię, która od 1865 r. była murowana. W 1845 r. członkiem dozoru bożniczego był Samson Kahan, w 1864 r. Chaskiel Maller oraz Haber Frampoler. W 1860 r. trzy osoby pełniły przy bożnicy funkcje religijne[1.8].

Mocą „Najwyższego Ukazu” w 1862 r. zniesione zostały ograniczenia prawne ludności żydowskiej. Jednak izolacja Żydów była spowodowana również poczuciem silnej odrębności kulturowej i narodowej. Między wyznawcami religii mojżeszowej nawiązała się więź spowodowana wielokrotnymi prześladowaniami. Polacy utrzymywali kontakty handlowe z Żydami, którzy skupowali od mieszkańców Frampola płótno, a następnie sprzedawali je we wsiach i na dworach. Z kolei rzemieślnicy chrześcijańscy nabywali u Żydów artykuły, które sprzedawali w kramach i sklepach.

Zjednoczenie sił polsko-żydowskich miało miejsce wówczas, gdy starano się uzyskać dla miasta dni targowe, a także, kiedy wspólnie walczono przeciwko nauczycielce szkoły podstawowej. Przedstawiciele obu narodowości bowiem nie życzyli sobie nauczyciela-kobiety. W 1883 r. właścicielem Frampola został Żyd Falk Fabrykant[1.9].

Cytując Koskowskiego, Anna Okoń tak opisuje przeciętne mieszkanie przedstawiciela ludności żydowskiej:

Domy drewniane z licznymi przebudówkami. Izby mieszkalne pozbawione wszelkich wygód są przepełnione. Zwykle jedna izba jest podzielona przepierzeniem na 2–3 części, by pomieścić dwie lub więcej rodzin. W izbie takiej znajduje się ogromny piec. Umeblowanie składa się z łóżek, drewnianej kanapy zwanej bembetką, kołyski, szafy, kufrów, krzeseł oraz beczki z wodą. Izby pozbawione są wszelkiej wentylacji, na domiar złego Żydzi zawsze palą lampę przez całą noc, przeto powietrze przesyca się zapachem nafty […]. Żydzi pokarmów przyjmują bardzo mało, ale są one posilne: chleb, bułki, kluski, kasze, groch, fasola oraz mięso i ryby. W znacznym użyciu jest herbata i kawa. Największy popyt ma cebula i rzodkiew.

Wiadomo, że 7 czerwca 1881 r. odbyły się wybory do dozoru bożniczego. Najwięcej głosów otrzymał Wolf Hersz Fryling (84), następnie Mendel Aszenberg (74), Zynbel Huf (47), Lejba Hohrad (35), Abram Icek Hohrad (29) oraz Haszkiem Herman (24). Kolejne głosowanie miało miejsce 14.05.1884 r. oraz w 1887 r. i 1890 r., kiedy to ponownie wygrał Wolf Hersz Fryling. Prawdopodobnie ostatnie przed wybuchem I wojny światowej wybory do dozoru miały miejsce w 1911 roku. Zwyciężył wówczas Abram Bendler (95 głosów). W tym okresie w mieście funkcjonowała drukarnia prowadzona przez Lejbę Rosenfelda.

Od 1862 r. rabinem był Szyja Hersz Heller. Od 1902 r. urząd rabina pełnił Abram Bronsztajn. 18 lutego 1914 r. obowiązki rabina przejął rabin modliborzycki – Hersz Goldsztejn.

Koniec XIX i początek XX wieku to okres zmian społeczno-politycznych, które w znaczący sposób wpłynęły na sposób życia społeczności żydowskiej. W mieście powstały wówczas partie polityczne i organizacje, wśród których – szczególnie w latach I wojny światowej i bezpośrednio po niej, silne poparcie zdobyły te o orientacji syjonistycznej.

W 1921 r. Frampol liczył 2720 mieszkańców, z czego 1465 osób było wyznania mojżeszowego (53%)[1.10]. Tak jak w ubiegłych stuleciach, Żydzi prowadzili wiele sklepów z różnych branż. Handlem zajmowali się m. in. Mordka Kisłowicz, Moszej Wajs, Icek Lejb Jegierman, Zelik Rozenberg, Lejba Weiczer, Abram Bojm, Moszek Ganc, Chaim Harman oraz Majer Knoblich. Suchym Liberbaum prowadził piwiarnię.

W dwudziestoleciu międzywojennym, pod nadzorem gminy znajdowała się bożnica i 4 domy modlitwy, Talmud-Tora oraz mykwa. Gmina dotowała też działalność bezprocentowej kasy pożyczkowej i wypłacała zapomogi dla biednych[1.11].

Po 1925 r., na skutek narastającego kryzysu ekonomicznego, a także w związku z utratą pozycji Frampola jako ośrodka targów końskich i pojawienia się w mieście konkurencyjnych sklepów prowadzonych przez ludność chrześcijańską, sytuacja materialna żydowskich mieszkańców miasta wyraźnie pogorszyła się. Narastający kryzys ekonomiczny osłabił także pozycję gminy, która nie była w stanie finansować działalności swoich instytucji, ani przeprowadzić remontu synagogi oraz mykwy, będących wówczas w stanie bliskim katastrofy budowlanej. Dopiero na początku lat 30. XX w., dzięki datkom od dawnych mieszkańców osady, którzy wyemigrowali do Stanów Zjednoczonych, możliwe stało się wyremontowanie obu budynków.

W dwudziestoleciu międzywojennym we Frampolu działały tradycyjne instytucje charytatywne (m.in. Bikur Cholim, Linas ha-Cedek), a mieszkańcy miasta otrzymywali pomoc ze strony międzynarodowej organizacji charytatywnej JOINT, dostarczającej żywność, odzież i podręczniki szkolne dla najuboższych dzieci. Pomimo to, pogarszająca się sytuacja ekonomiczna przyczyniła się do znacznego odpływu ludności żydowskiej z Frampola pod koniec lat 20. i w latach 30. XX wieku. Część osób przenosiła się do innych miast, a część decydowała na emigrację, głównie do Stanów Zjednoczonych.

W okresie międzywojennym, we Frampolu, podobnie jak w innych ośrodkach, działały liczne organizacje i partie polityczne oraz związane z nimi instytucje społeczno-kulturalne i oświatowe. Jak wspomnieliśmy, silną pozycję w mieście zdobyły różne gałęzie partii syjonistycznych (Syjoniści Ogólni, Mizrachi, Poalej Syjon), a także tradycjonalistyczna Aguda, która wysunęła się na czoło na początku lat 30. XX wieku. W wyborach w 1931 r. przedstawiciele tej partii zdobyli 5 mandatów do rady miasta, podczas gdy syjoniści uzyskali 3 mandaty. W kolejnych wyborach w 1935 roku, syjoniści utrzymali swą wcześniejszą pozycję (3 mandaty), Aguda, która straciła część zwolenników – również 3; wybrano również jednego kandydata bezpartyjnego. Podczas wyborów do rady gminy (administracyjnej) Frampol, które odbyły się 08.01.1929 r. wybrano 12 członków – 3 Żydów i 9 chrześcijan.

W okresie międzywojennym budynki żydowskiej gminy wyznaniowej stały we wschodniej części miasta. Kahał oprócz Frampola obejmował wieś Dyle, Sendlaki (Nadrzecze), Kąty, Radzięcin, Stara Wieś, Teodorówka, Cokołówka, Dzwola i Czarnystok. W 1927 r. do gminy należało ok. 2 tys. osób. Utrzymywała się ona ze składek, opłat za ubój rytualny i od wypieku macy. Do 1934 r. funkcję rabina pełnił Lejzor Szulim Feder, a wspierał go syn Szaja Hersza Feder, który sprawował urząd podrabina. Gdy Lejzor zmarł, ogłoszono konkurs na nowego rabina. Warunki, jakie należało spełnić, aby nim zostać, były naprawdę trudne – nowy rabin miał poślubić chorą psychicznie córkę zmarłego rabina, a także utrzymać pogrążoną w żałobie rodzinę. Ostatecznie w 1939 r. rabinem został Mosze Juda Lerner z Tarłowa.

W drugiej połowie lat 30. XX w. we Frampolu, podobnie jak w całym kraju, wyraźnie wzrosły nastroje antysemickie. Zimą 1936–1937 miał miejsce bojkot żydowskich sklepów i warsztatów, a w 1938 r. doszło do bezpośrednich ataków, w czasie których rannych zostało 40 Żydów. Zdewastowany został też wówczas cmentarz żydowski – zniszczono ogrodzenie kirkutu, rozbito wiele macew.

1 września 1939 r. Polska została napadnięta przez Niemcy. Frampol został zbombardowany. Zniszczonych zostało wiele domów należących do Żydów. Większość rodzin żydowskich była zmuszona do szukania schronienia w okolicznych wioskach, a w mieście pozostała jedynie niewielka liczba osób wyznania mojżeszowego. Jednak wkrótce we Frampolu masowo zaczęli osiedlać się żydowscy uciekinierzy z Biłgoraja i innych miast. Niemcy utworzyli Judenrat.

W styczniu 1942 r. we Frampolu miały miejsce pierwsze egzekucje ludności żydowskiej i polskiej. W sierpniu 1942 r. Judenrat otrzymał polecenie przygotowania listy 1200 Żydów, którzy mieli rzekomo zostać wysłani do obozów pracy na Ukrainie. Ze względu na szerzące się pogłoski o masowych mordach i eksterminacji ludności żydowskiej prowadzonej przez Niemców w obozach zagłady, większość Żydów uciekła jednak z Frampola, szukając schronienia w lasach oraz w okolicznych miasteczkach, m. in. w Goraju. W mieście zostało zaledwie sześciu Żydów, w tym dwóch członków Judenratu. W odwecie, w październiku 1942 r. Niemcy podpalili żydowskie domy w Goraju, a wszystkich ukrywających się tam Żydów przesiedlono z powrotem do Frampola. Wkrótce około 1 tys. Żydów zostało rozstrzelanych na terenie miejscowego kirkutu.

W listopadzie 1942 r. pozostali przy życiu Żydzi z Frampola i Goraja zostali zgromadzeni na rynku we Frampolu i przepędzeni pieszo do stacji kolejowej w Zwierzyńcu (22 km), gdzie przeprowadzono selekcję. Zdrowych, młodych mężczyzn wysłano do obozu na Majdanku w Lublinie, a pozostałe osoby zostały wywiezione do obozu zagłady w Bełżcu[1.12]. W czasie okupacji Niemcy częściowo zniszczyli obiekty należące do gminy. Natomiast Stanisław Sobczak z Frampola ukrywał sześcioro dzieci żydowskich (wedle innych źródeł – 12 Żydów[1.13]). Został za to uhonorowany medalem i dyplomem „Sprawiedliwy Wśród Narodów Świata” nadawanym przez Instytut Pamięci Yad Vashem.

W latach 1944–1946 we Frampolu dochodziło do napaści na Żydów. Niejednokrotnie zajścia te kończyły się śmiercią ofiar. Czteroosobowa rodzina Sztajnbergów, została zabita we Frampolu przez „bandę AK" w momencie przejścia frontu. Tak samo zginął Nachman Kestenbaum[1.14].

Nota bibliograficzna

• Baranowski Z., Frampol w okresie międzywojennym, [w:] Frampol i okolice. Zarys dziejów 1918–1939, red. R. Jasiński, t. 1, Frampol 2005.
• Baranowski Z., Frampol w okresie staropolskim, [w:] Frampol i okolice. Zarys dziejów do 1918 r., red. R. Jasiński, Frampol 2002.
• Baranowski Z., Frampol po rozbiorach, [w:] Frampol i okolice. Zarys dziejów do 1918 r., red. R. Jasiński, Frampol 2002.
• Frampol, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, red. S. Spector, G. Wigoder, t. I, New York 2001, s. 390.
• Frampol, [w:] Pinkas Hakehillot Polin: Encyclopedia of Jewish Communities, Poland, t. 7, Jerusalem 1999, ss. 406–407.
• Gilas A., Frampol w latach 1795–1864, [w:] Frampol i okolice. Zarys dziejów 1918–1939, red. R. Jasiński, t. 1, Frampol 2005.
• Jasiński R., Frampol na przełomie dwu epok, [w:] Frampol i okolice. Zarys dziejów do 1918 r., red. R. Jasiński, Frampol 2002.
• Kubiszyn M., Frampol, [w:] Śladami Żydów. Lubelszczyzna, Lublin 2011, ss. 99–103.
• Okoń A., Frampol w latach 1864–1918, [w:] Frampol i okolice. Zarys dziejów do 1918 r., red. R. Jasiński, Frampol 2002.
• Sefer Frampol, red. D. Shtokfish, Tel Awiw 1966.