Gostyń należał do największych i najbardziej polskich etnicznie miast w południowo-zachodniej Wielkopolsce i podobnie jak Kościan oraz kilka innych ośrodków posiadał przywilej de non tolerandis Judaeis, który przez stulecia uniemożliwiał osadnictwo żydowskie. Nie oznaczało to jednak, że Żydzi nie docierali do miasta i nie próbowali znaleźć w nim dla siebie miejsca. W połowie XVIII w. chirurgiem miejskim był tam Jan Nawrocki, przechrzta, który w 1749 r. nabył w Gostyniu dom[1.1]. Kilka lat wcześniej, w 1742 r., doszło z kolei do sporu z żydowskimi rzeźnikami, próbującymi konkurować z gostyńskim cechem. Informuje o tym zapisany w księgach miejskich odpis petycji, jaką miejscowi rzemieślnicy zanieśli do ówczesnej właścicielki miasta.

Jaśnie Oświecona Mościa Xsiężno Wiśniowiecka, Kasztelanowa Krakowska, Pani najłaskawsza i najmiłościwsza dobrodziejko. Z najpokorniejszą prośbą przyszedłszy do nóżek książęcych, pańskich ścielą się pod stopy najniżsi podnóżkowie rzeźnicy gostyńscy. Suplikujemy do łaskawszej Książęcej Mości jako zbiedzeni i uciemiężeni niełaskawością czasów, nieużytych, skalistych, teraźniejszych i przez diminucję śmierci niełaskawej w ludziach, nie mogąc wystarczyć za czasów dobrych przydanemu w prawie zwyczajowi daninie pańskiej, dopiero przez bliskość Gostynia, gdyż prawie jak w przedmieściu. Żydów rzeźników mieszkających osobliwie w gościńcach albo karczmach, grabonowskiej, krajewskiej, strzeleckiej i golskiej, nowo wznowionych i utrzymywanych przez ichmościów panów dziedziców dóbr pomienionych. Aby Jaśnie Oświeconej Księżnej Jej Mości źrenica jasny prospekt rzuciwszy na szczodrobliwą klemencję jaśnie wielmożnego jego mości księdza komisarza części swojej rzeźnikom danej. Raczyła Jaśnie Oświecona Księżna Jejmość ulitować się niedoli naszej, gdyż już przyszło było do tego, że niektórzy z naszych wyprowadzili się byli z miasta, my też niemal wszyscy poniechali byli rzemiosła, bo tylko jeden z dwoma drugiej części robili i traktowali rzeźnictwo za pospólstwa zniewoleniem siebie aż do przyjazdu jaśnie wielmożnego jego mości podkomorzego poznańskiego w dobra gostyńskie. Więż, że referowane jest do jaśnie Oświeconej księżnej Jejmości my też suspenowani przez wielmożnego jego mości pana Trąpczyńskiego do czasu, suplikujemy, aby Jaśnie Oświecona Księżna Jejmość Pani najłaskawsza i dobrodziejka najmiłościwsza świadczyła nam dobroczynność klemencji referowanej, pod której cieniem tułają się pisklęta, jak zwykle w modlitwach niegodnych do Majestatu Boskiego wznosić głosy, tak nie ustajemy suplikować za najmilsze zdrowie i najszczęśliwsze powodzenie Jaśnie Oświeconej Księżnej Jejmości najniżsi podnóżkowie, poddani wierni rzeźnicy gostyńscy[1.2].

Nie wiadomo, czy i w jakim stopniu petycja odniosła skutek. Żydzi w każdym bądź razie nadal prowadzili okoliczne karczmy, aż w końcu osiedlili się w Piaskach Wielkopolskich, mieście założonym z przyzwolenia króla Stanisława Augusta w 1775 roku.

Sytuacja w Gostyniu zmieniła sie po upadku Rzeczypospolitej i objęciu władzy w Wielkopolsce przez Prusy. Wydany w 1797 r. Statut Generalny zniósł dotychczasowe ograniczenia i umożliwił Żydom osiedlanie się w miejscowościach, które dotąd były dla nich zamknięte. W Gostyniu pojawili się już na początku XIX wieku. Jako pierwszy zamieszkał tam handlarz Abraham Perlinski, który z myślą o swoich współwyznawcach, biorących udział w organizowanych w Gostyniu wielkich targach konnych, założył karczmę, w której mogli się zatrzymać i spożyć koszerne potrawy. Jako następny zamieszkał handlarz Abraham Bucki, a po nim kolejni kupcy, którzy szybko zaczęli zyskiwać coraz bardziej licząca się pozycję w życiu gospodarczym miasta[1.3].

W latach 1834–1835 gostyńscy Żydzi uzyskali 10 patentów naturalizacyjnych (8 handlarzy, 1 nauczyciel, 1 rzezak rytualny). W 1842 r. posiadało je 12 osób, natomiast 34 mogło się wykazać certyfikatami tolerancyjnymi. W 1847 r. patentami naturalizacyjnymi legitymowało się 25, a certyfikatami – 37 gostyńskich Żydów[1.4].

Wydarzenia 1848 r. odegrały niezmiernie ważną rolę w kształtowaniu sie stosunków społecznych w Wielkopolsce i wzajemnych relacji pomiędzy zamieszkującymi ją nacjami. Proniemiecka postawa ogółu ludności żydowskiej pogłębiła niechęć polskiego społeczeństwa, jednak zdarzały się zachowania wyjątkowe, świadczące o silnym oddziaływaniu polskiej kultury, przynajmniej na najbardziej wykształconych przedstawicieli żydowskiej diaspory. Przykładem może być doktor Juliusz Samuel Catt, który osiadł w Gostyniu w 1827 roku. Był uczestnikiem powstania listopadowego w 1830 r. (skazany na 6 miesięcy więzienia), działaczem patriotycznym i jednym z członków Komitetu Narodowego oraz „tajnych organów państwowych” w 1848 roku. Pod jego mieszkaniem powstańcy ustawili posterunki, poniewaz przechowywano w nim kasę komitetu. O jego postawie i współpracy z Ligą Polską w Gostyniu źródła niemieckie informowały jeszcze w 1852 roku.

Aktywny udział w Wiośnie Ludów brał także dr Eliasz Wachtel, lecząc powstańców rannych w bitwie pod Książem Wlkp. Wachtel brał również udział w powstaniu styczniowym w 1863 r. i uczestniczył w uwolnieniu z gostyńskiego więzienia generała Michała Kruka-Heidenreicha[1.5].

W 1836 r. gmina żydowska w Gostyniu składała się z 34 rodzin, a w 1857 – z 49 rodzin. W 1859 r. było 45 płatników podatków, w 1861 r. – 48 płatników, w 1878 r. – 54 płatników, a w 1885 r. – 46 płatników. W 1903 r. czynne zawodowo były 44 osoby.

Podatki gminne w 1878/1879 r. wynosiły 65%, w 1882/1883 r. – 90%, a w 1903 r. – 70% wszystkich uzyskiwanych dochodów. Budżet gminy w 1857 r. wynosił 63 talary, w 1878/1879 r. – 624,10 marki, w 1882/1883 r. – 988,20 marek, w 1885/1886 – 2315 marek, w 1895 r. – 3200 marek, w 1903 r. – 3426 marek.

W zarządzie gminy zasiadali m.in. Leopold Lewin (przewodniczący), Heinrich Lachmann, Süssmann Schlesinger, Robert Tischler i Ewald Jacubowski. Do rady miejskiej i na członków gostyńskiego magistratu wybrano kupców Herrmanna Kantorowicza, Izraela Perlińskiego i Salomona Goldschmidta.

W wojnie francusko-pruskiej uczestniczyło dwóch żydowskich żołnierzy z Gostynia: Izrael Jacob i Moritz Wachtel. W I wojnie światowej poległo trzech gostyńskich Żydów: Georg Kallmann, żołnierz 9 batalionu rezerwowego regimentu piechoty nr 269, Marin Lachmann z 12 batalionu 2 pułku gwardyjskiego i Alfred Kallmann z 10 pułku grenadierów.

Po odzyskaniu przez Polskę niepodległości gminę gostyńską zlikwidowano. Decyzję o jej rozwiązaniu podpisał wojewoda poznański 7 lipca 1922 roku. W uzasadnieniu podano, że liczy ona tylko trzech członków uprawionych do głosowania i udziału we władzach reprezentacji. Tymczasem wg statutu z 1869 r. reprezentacja powinna liczyć 9 członków i 3 zastępców. W uchwale cały majątek gminy przekazano Skarbowi Państwa i oddano w tymczasowy zarząd magistratowi miasta. W związku z protestem dotychczasowego przewodniczącego, E. Jacubowskiego, przejęcia kluczy i ksiąg dokonano z pomocą policji[1.6].

Na początku sierpnia 1922 r. mieszkający w Gostyniu Żydzi złożyli zażalenie na decyzję wojewody, starając się wykazać jej nieprawomocność. Jednak ani wojewoda, ani Ministerstwo Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego nie uwzględniły żydowskich postulatów. Z miasta stopniowo wyprowadzali się więc kolejni jego mieszkańcy wyznania mojżeszowego. Jako ostatnia, w 1927 r., wyjechała rodzina E. Jacubowskiego.

Nota bibliograficzna

• Czwojdrak D., Z dziejów ludności żydowskiej w południowo-zachodniej Wielkopolsce, Grabonóg 2004.
• Heppner A., Herzberg I., Aus Vergangenheit und Gegenwart der Judeun und der jüdischen Gemeinden in den Posener Landen, Koschmin – Bromberg 1909.
• Kemlein S., Żydzi w Wielkim Księstwie Poznańskim 1815–1848, Poznań 2001.
• Piwoń A., Likwidacja żydowskiej gminy wyznaniowej w Gostyniu, „Grabonoskie Zapiski Regionalne” 2006, nr 12.