Najstarsza wzmianka o wsi rycerskiej Góra w ziemi czerskiej Mazowsza pochodzi z 1252 r. Z czasem osada ta stała się  siedzibą rozległej parafii. W 1657 r. została zniszczona w czasie „potopu” przez sojuszników Szwedów — wojska kozackie i siedmiogrodzkie. W 1666 r. bracia Górscy sprzedali wieś za 6 tys. zł biskupowi poznańskiemu Stefanowi Wierzbowskiemu. Hierarcha założył tu sanktuarium męki Jezusa Chrystusa z zabudowaniami klasztornymi dominikanów i pijarów, mające naśladować Jerozolimę. Stopniowo Góra przekształciła się w wielkie centrum kultowe.

W 1670 r. król Michał Korybut Wiśniowiecki lokował tu miasto na prawie magdeburskim, nadając mu nazwę Nowe Jeruzalem. Przywilej lokacyjny zastrzegał wyłączność osiedlania się ludności katolickiej. Rozbudowie sprzyjały kolejne przywileje nadane w 1672 r. przez biskupa poznańskiego. W szczytowym okresie rozwoju sanktuarium istniało 35 kaplic, 6 kościołów i 5 klasztorów. Przy klasztorze pijarów powstało kolegium i konwikt. W 1755 r. marszałek wielki koronny Franciszek Bieliński ufundował kościół parafialny.

Rozkwit miasta, oparty o rolę ośrodka pielgrzymkowego, trwał jednak krótko. Zaczęło podupadać w końcu XVIII w. Ostateczną ruinę przyniosły walki podczas insurekcji kościuszkowskiej w 1794 roku. Zniszczeniu uległa znaczna część miasta oraz klasztory dominikanów i dominikanek.

Po 1795 r. zaborcze władze Prus Południowych sekularyzowały dobra kościelne. Góra Kalwaria stała się własnością rządu. Od tej chwili miasto stopniowo zaczęło stawać się wielokulturowe. Napływali Niemcy, Żydzi (ważny ośrodek chasydyzmu, siedziba dynastii cadyków), Rosjanie. W 1807 r. miasto znalazło się w granicach Księstwa Warszawskiego (departament warszawski), od 1815 r. — Królestwa Polskiego (województwo mazowieckie, następnie gubernia warszawska).

W 1815 r. przeniesiono do Góry Kalwarii z Czerska sąd grodzki. Dokonano także regulacji ulic, założono bruki, ustanowiono rogatki. W 1834 r. wybudowano klasycystyczny ratusz. Zlikwidowano kolegium pijarskie. W budynkach po zakonie dominikanów powstały koszary, wniesiono także cerkiew. W połowie XIX w. przeprowadzono porządkowanie sieci ulicznej, co doprowadziło do zniszczenia pierwotnych, barokowych założeń urbanistycznych. Kalwaria przestała istnieć. Najdłużej, aż do 1864 r., przetrwał klasztor bernardynów.

W latach 1867–1879 Góra Kalwaria była siedzibą powiatu. W 1898 r. miasto uzyskało wąskotorowe połączenie kolejowe z Warszawą (działało do 1971 r.). Jednak jeszcze w 1883 r. Góra Kalwaria utraciła prawa miejskie. Odzyskała je w 1919 r. W pożarze 1901 r. spłonęła połowa miasta. Już w odrodzonej Polsce, po 1918 r. miasto zelektryfikowano oraz wyposażono w sieć wodociągową i kanalizacyjną.

We wrześniu 1939 r. wskutek bombardowań niemieckich zniszczeniu uległ most na Wiśle. W 1941 r. wysiedlono do Warszawy ludność żydowską. W połowie 1944 r. Niemcy, szykujący się do obrony linii Wisły, wysiedlili także prawie całą ludność polską.

Po wojnie założono kilka większych przedsiębiorstw przemysłowych branży owocowo-warzywnej, lekkiej, budowlanej, chemicznej. W 1954 r. miasto uzyskało połączenie kolejowe normalnotorowe z Łukowem i Skierniewicami. Obecnie stanowi centrum regionu sadowniczego i warzywniczego, który zaspokaja potrzeby głównie aglomeracji warszawskiej. Od 1951 r. (z przerwą 1975–1998) Góra Kalwaria należy do powiatu piaseczyńskiego (województwo warszawskie, od 1999 r. — mazowieckie).

Bibliografia

• Borkowska M., Dzieje Góry Kalwarii, Kraków 2009.
• Marchocki E., Góra Kalwaria, Warszawa 1986.
• Tripplin L. T., Góra Kalwaria czyli Nowe Jeruzalem..., Warszawa 1854.