Chronologicznie trzeci cmentarz żydowski w Głogowie, zwany niegdyś Starym (Alter Jüdischer Begräbnis Platz) znajdował się przy dzisiejszej ul. Nabrzeżnej, pod współczesnymi budynkami Zakładu Energetycznego w Głogowie (fragment działki nr 148). Obecnie jest to teren trwale przekształcony, zajęty przez elektrownię miejską (budynki z ok. 1906 r. oraz współczesne biurowe i techniczne). Obecne ogrodzenie działki należącej do Zakładu Energetycznego ma inny przebieg niż działka zajęta przez cmentarz.

Po przejściu Śląska pod panowanie Prus, Żydzi uzyskali prawo posiadania własnej nekropolii. Król pruski Fryderyk II uznał i potwierdził prawo Żydów głogowskich do posiadania własnego cmentarza, a w przywileju z 1743 r. zagwarantował im prawo do jego dalszego użytkowania: „My darujemy im to miejsce i plac dla nich i ich pochówków. W zamian za czynsz roczny w wysokości 60 talarów Rzeszy, zaokrąglając je do 24 dobrych groszy, które naszemu królewskiemu urzędowi w Głogowie każdego roku na dzień świętego Michała oddać należy, wolno im to miejsce zatrzymać i używać”[1.1]. Głogowscy Żydzi musieli także podporządkować się przepisom prawnym związanym z organizacją pogrzebów i zakazem przedwczesnych pochówków. Zmarli mogli być chowani dopiero po trzech dniach od zgonu, co stanowiło naruszenie żydowskich zasad religijnych. Ponadto wszystkie zgony musiały być zgłaszane w magistracie, co wynikało z konieczności wystawienia świadectwa zgonu przez urzędnika.

W latach 1813–1814, gdy Głogów, wcześniej zdobyty w czasie wojen napoleońskich przez wojska francuskie, oblegany był przez wojska pruskie i rosyjskie, nagrobków z cmentarzy żydowskiego i ewangelickiego użyto do budowy twierdzy. Ostatecznie cmentarz został zlikwidowany w 1857 r. w związku z budową linii kolejowej z Głogowa do Leszna. Podjęto wówczas decyzję o ekshumacji 300 zmarłych na nowy cmentarz, a w 1906 r., kiedy wywłaszczano kolejne części nekropolii, ekshumowano szczątki kolejnych 106 osób.

Marcus Brann opisał 10 epitafiów pochodzących z nagrobków Żydów zmarłych w XVII i XVIII w., a znajdujących się na cmentarzu. Należeli do nich: Abigedor s. Scheora Phöbusa [Caro]; Gad s. Samuela; Menachem Mendel s. Barucha; Reb Israel s. Reb Jonasa Theomima; Saul s. Josuy [Heschela]; Elchanan s. Chaima Sachsa; Jesaia s. Isarela Theonima; Chaim s. Josepha ha-Levi Caro; Jeh. Loeb s. Samuela oraz Salomo Dob Baer s. Zebiego Hirscha[1.2].

Najbardziej znaną postacią pochowaną na tym cmentarzu był wybitny filozof Salomon Majmon (1754–1800), choć zarówno jego miejsce pochówku, jak i okoliczności pogrzebu przez długie lata owiane były legendą. Majmon ostatnie lata życia spędził na Dolnym Śląsku, w majątku swojego zwolennika – hrabiego Heinricha W.A. von Kalckreutha w Podbrzeziu Dolnym koło Kożuchowa (Nieder Siegersdorf). Choć pochodził z ortodoksyjnej rodziny żydowskiej, zerwał z judaizmem, stając się filozofem-bezwyznaniowcem, a jego racjonalne poglądy wzbudzały duże kontrowersje w ortodoksyjnych środowiskach żydowskich. Życzeniem Majmona było zostać pochowanym na terenie posiadłości swojego mecenasa, ale prośba ta nie została uszanowana. Po śmierci w 1800 r. Salomon Majmon spoczął na cmentarzu żydowskim w Głogowie, ale nie miał religijnego pogrzebu, a według jednej z wersji jako heretyka, ateistę i wolnomyśliciela, pochowano go pod murem cmentarnym.

Do czasów współczesnych nie zachowały się żadne ślady po tym cmentarzu żydowskim. Na jego terenie (przy obecnej ul. Nadbrzeżnej) już na początku XX w. wybudowano elektrownię miejską. W 1951 r., w trakcie wykopalisk, odkryto na tym terenie liczne tablice nagrobne, ale ich dalszy los pozostaje nieznany. Dwa nagrobki pochodzące z tego cmentarza odnaleziono w 1985 r. w piwnicy głogowskiego ratusza – jeden pochodzący z grobu Friedel, żony rabina Schimona oraz drugi – Michala, syna Anschila Katza. Z czasem do głogowskiego ratusza trafiło także kilka innych kamieni nagrobnych pochodzących z głogowskich cmentarzy żydowskich, które znajdują się obecnie w zbiorach Muzeum Archeologiczno-Historycznego w Głogowie.

Tamara Włodarczyk

Bibliografia

• Berndt R., Geschichte der Juden in Gross-Glogau, Glogau 1873.
• Blaschke J., Geschichte der Stadt Glogau und des Glogauer Landes, mit 84 Bildern, Karten und Plänen, Glogau 1913.
• Brann M., Geschichte der Juden in Schlesien, Breslau 1896–1917.
• Gemeinde – Glogau, „Jüdisches Volksblatt” z 14.12.1906, nr 50.
• Heitmann M., Zur Geschichte der Juden in Glogau [w:] Glogau im Wandel der Zeiten, Würzburg 1992.
• Lucas F. D., Heitmann M., Żydzi głogowscy. Dzieje i kultura, Głogów 2013.