Pierwsza wspólnota w Iławie ukształtowała się już na początku XVIII wieku. W 1722 r. wzmiankowano tutaj 15 rodzin żydowskich, które najpewniej posiadały jakieś przywileje. Pojawiali się tutaj także handlarze z terenów Rzeczypospolitej – w 1732 r. urzędnicy iławscy zabraniali kupowania od nich wełny, zwąc ich szelmami (Schelme), którzy oszukują skarb królewski i miasto na podatkach. Osiemnastowieczna polityka państwa pruskiego względem Żydów była jednak bardzo zmienna; w 1763 r. w Iławie nie było mieszkańców wyznania mojżeszowego.
W 1794 r. notowano jedyną rodzinę rabina Jakuba Abrahama. Świadczyć to może, iż społeczność w Iławie zaczęła odnawiać się jeszcze przed wydaniem edyktu emancypacyjnego z 1812 roku. W 1801 r. roku wdowa po rabinie Abrahamie wyszła za mąż za Kaspra Lasera – również rabina, który jako przybysz musiał wpłacić do kasy miejskiej odpowiednią sumę oraz pożyczyć każdemu z dziesięciu iławskich sukienników po 33 funty wełny (ok. 15 kg). W 1805 r. w Iławie zamieszkał Daniel Abraham, wpłacając na rzecz miasta 103 talary i 3 grosze. W domu rabina Lasera utworzono szkołę wyznaniową, pełniącą także funkcję domu modlitwy. Jeszcze na początku XIX w. założono cmentarz wyznaniowy.
Kolejny rozdział w dziejach społeczności rozpoczął wraz z wejściem w życie edyktu emancypacyjnego z 11 marca 1812 roku. W Iławie zamieszkało wówczas 8 Żydów posiadających prawa miejskie. W XIX w. wspólnota przeżywała rozwój, intensywny szczególnie w latach 40. i 60. W tych dziesięcioleciach w Iławie mieszkało ponad 180 Żydów, stanowiąc odpowiednio ponad 8% oraz ponad 7% ludności. Wzniesiono synagogę.
Tradycyjnym zajęciem tutejszych Żydów był handel. Przed I wojną światową swoje sklepy w Rynku mieli m.in. J. Fürst i Gerson Fürst oraz H. Loewenstein (albo Loewenthal). Iławianie wyznania mojżeszowego szybko germanizowali się, stając się lojalnymi członkami pruskiej, a później niemieckiej społeczności. W czasie I wojny światowej w szeregach armii cesarskiej poległo trzech Żydów urodzonych w Iławie. Dochodziło do małżeństw mieszanych. W 1907 r. ewangelik Heronimus ożenił się z Henriettą Mendelssohn, w 1916 r. – kalwin Paul Bruno Richard le Brutze z Anną Jacobsohn, a w 1920 r. pochodzący z Berlina Ludwig Ascher poślubił ewangeliczkę Olgę Emmę Klein.
Społeczność funkcjonowała w okresie międzywojennym. W 1927 r. zawiązano w Iławie Żydowskie Stowarzyszenie Literackie. W 1932 r. w skład gminy wchodziło 100 Żydów (0,8% ogółu ludności), w tym 24 płatników składki. Jej zarząd tworzyli: Siegfried Fischer (Kaiserstraße 35), Bernhard Kalkstein (Kaiserstraße 2), Jacob Isaacsohn (Hindenburgstraße 4). Rolę kaznodziei (Prediger), rzezaka i nauczyciela pełnił Max Frank. Majątek gminy obejmował m. in. synagogę przy Magazinstraße 10, cmentarz i rzeźnię rytualną. Nauczanie religii obejmowało 11 dzieci.
Nastroje antyżydowskie zintensyfikowały się po dojściu do władzy narodowych socjalistów. Dotknęły one zarówno Żydów, jak i osoby pochodzące w małżeństw mieszanych (w 1939 r. w Iławie mieszkało sześcioro „mieszańców”). Ich ofiary decydowały się na wyjazdy, do Berlina oraz na emigrację, m.in. do Stanów Zjednoczonych i Francji. Kulminacją prześladowań stała się Noc Kryształowa, w czasie której spalono synagogę. Pod koniec 1939 r. w Iławie nie było już Żydów.
Wśród ofiar Zagłady oraz osób zmarłych w czasie II wojny światowej znajdują się nazwiska 38 osób urodzonych w Iławie. Były one wywożone do gett w Theresienstadt, Rydze, Mińsku, Piaskach i Litzmannstadt (Łodzi). Zginęły w wymienionych miejscach odosobnienia oraz niemieckich nazistowskich obozach Auschwitz i Treblinka.
Bibliografia i archiwalia
- Führer durch die jüdische Gemeindeverwaltung und Wohlfahrtspflege in Deutschland: 1932–1933, Berlin 1933, s. 29.
- General-Verzeichniss sämmtlicher in dem Departament der Königl. Regierung von Westpreussen vorhandenen Juden welchen das Staatsbürger-Recht ertheilet worden, Marienwerder [1812?], ss. 19, 38, 49, 54, 60, 63, 70, http://kpbc.umk.pl/dlibra/doccontent?id=26796 [dostęp: 09.05.2019].
- Groszkowski R., Baruchowski S., Iława na dawnej pocztówce, Iława 2000.
- Löwenstein L., Die jüdischen Gefallenen des Deutschen Heeres, der Deutschen Marine und der Deutschen Schutztruppen 1914-1918. Ein Gedenkbuch, Berlin 1932.
- Piątkowski A., Iława w czasach nowożytnych (wybrane zagadnienia), [w:] Iława, Olsztyn 1999.
- Szczepański S., Mieszkańcy Iławy na tle dziejów miasta (do 1945 r.), [w:] Iława 1305–2005. Siedemset lat dziejów, Olsztyn 2006.
- Tajne Pruskie Archiwum Państwowe – Pruskie Dziedzictwo Kulturowe w Berlinie, Ministerium des Innern, Das Etablissement der Juden in der Stadt Deutsch-Eylau auf Grund des Edikts vom 11. Marz 1812, 1814, sygn. Rep. 77 (M) Abt. I Sekt. 34 Tit. 1021 Nr. 1.
