Nazwa miasta ma niejednoznaczny źródłosłów. W. Żuczkiewicz[1.1] uważa, że wywodzi się ona od rosyjskiego wyrazu iwa (wierzba) i jest związana z wierzbami płaczącymi występującymi powszechnie w okolicy. Według N. Borszczewskiej zaś ma ona etymologię ugrofińską i oznacza „źródło rzeki”. Istnieje także wersja mówiąca, że nazwa „Iwie” pochodzi od tatarskiego wyrazu eve ('gniazdo, mieszkanie'), od dawna bowiem miasto uważano za największe skupisko Tatarów na Białorusi.

Zgodnie z legendą Iwie zostało założone dzięki księżnej Ewie, żonie wielkiego księcia litewskiego Giedymina. Zgodnie z jej wolą na terenie dzisiejszego miasta wybudowano piękny zamek, który stał się początkiem osady.

Iwie znane jest ze źródeł piśmienniczych z pierwszej połowy XV w. jako wielkoksiążęcy dwór. Wzmianka o nim pojawia się po raz pierwszy w 1444 r., kiedy wielki książę litewski Kazimierz podarował majątek Piotrowi Montygierdowiczowi, litewskiemu marszałkowi ziemskiemu i namiestnikowi nowogródzkiemu, który ok. 1495 r. założył w tym miejscu kościół. W pierwszej połowie XVI w. Iwie było własnością książąt Zabrzezińskich, w latach 1558–1654 – rodu Kiszków. Od 1561 r. miasteczko należało do powiatu oszmiańskiego.

W XVI w., kiedy Europę objęła reformacja, w Iwiu pojawili się arianie. Ich poglądy w pełni podzielał Jan Kiszka, który stał się właścicielem miasta w drugiej połowie stulecia. Był to wpływowy magnat, autor kilku traktatów religijnych, zwolennik tolerancji religijnej. Zdobył znakomite wykształcenie i dużo podróżował po Europie, uczył się w Bazylei, Zurichu, Rzymie, Neapolu, Bolonii. Przekazał on braciom polskim miejscowy kościół pw. św. Piotra i Pawła. Arianie wybudowali w Iwiu drukarnię. W 1568 r. przeprowadzili w mieście synod, na który zjechali się najbardziej znani działacze ruchu reformacyjnego zarówno z Wielkiego Księstwa Litewskiego, jak i z Korony. Był wśród nich m.in. Symon Budny – znakomity humanista, krzewiciel oświaty, tłumacz Nowego Testamentu i autor pierwszej książki w języku białoruskim wydanej na Białorusi. W 1585 r. w Iwiu powstała szkoła ariańska, nad którą sprawował opiekę Jan Kiszka. Przeszła ona do historii jako Akademia Iwiejska. Jej rektorem został pochodzący ze Śląska absolwent Akademii Krakowskiej, postępowy myśliciel, pedagog i poeta Jan Licyniusz Namysłowski. Niewykluczone, że w Iwiu wykładał również Szymon Budny, zwolennik i towarzysz Namysłowskiego. W Akademii Iwiejskiej uczyły się nie tylko dzieci arian, lecz także prawosławnych i katolików. Program nauczania obejmował takie przedmioty jak filozofia starożytna, historia, prawo, retoryka, etyka, muzyka, medycyna, fizyka, kodeks Justyniana, logika Arystotelesa i oczywiście języki – grecki, hebrajski, łacinę, polski i białoruski. W 1586 r. Namysłowski napisał w języku łacińskim podręcznik poświęcony filozofii Arystotelesa (Instrumentum doctrinarum Aristotelicum in usum Christianorum scholarum exemplis theologicis illustratum) [1.2]. Trzy lata później zaś wydrukował on wybór sentencji (Sententiae ad communum vitae usum), który słusznie uważa się za pierwszy na Białorusi podręcznik żywych języków europejskich[1.3]. Zawierał on wypisy wierszem i prozą, zwroty i ponad 200 sentencji – uproszczonych pouczeń lub morałów – równolegle w językach łacińskim, polskim i niemieckim. Po śmierci Jana Kiszki, w 1593 r. Namysłowski przeprowadził się do Nowogródka i został kaznodzieją tamtejszej wspólnoty ariańskiej. Po stracie wspaniałego kierownika i duchownego luminarza, Akademia Iwiejska zaczęła podupadać, a z początkiem XVII stulecia została właściwie zapomniana. Niemniej jednak w latach 80.–90. XVI w. odegrała ona ogromną rolę w rozwoju białoruskiej myśli pedagogicznej i oświeceniowej.

W 1598 r. w Iwiu były dwie karczmy i 129 domostw, a 19 folwarków za miasteczkiem przydzielono Tatarom (uważa się, że w XIV w. sprowadził ich do osady pod Iwiem książę Witold). W 1634 r. miasteczko składało się z rynku, 3 ulic i 180 domów [1.4]. Wojny z połowy XVII w. doprowadziły do gwałtownego zmniejszenia liczby ludności: według inwentarza z 1685 r. zamieszkanych było 91 budynków w Iwiu i osiem domów tatarskich w pobliżu miasteczka[1.5]. W latach 30. XVII w. M. Kiszka przekazał bernardynom kościół i klasztor pw. św. Piotra i Pawła. W tym samym czasie wybudowano drewniany kościół. Przy klasztorze (zlikwidowanym przez władze rosyjskie w 1837 r.) działały szkoła, szpital i biblioteka. W II poł. XVII – I poł. XIX w. właścicielami miasta byli Słuszkowie, Hlebowiczowie, Żyżemscy, Ogińscy, Sapiehowie i Tyzenhauzowie. W 1742 r. August II potwierdził prawa miejskie Iwia[1.6].

W 1795 r. ziemia iwiejska znalazła się w granicach Imperium Rosyjskiego. Iwie stało się siedzibą gminy w powiecie oszmiańskim guberni wileńskiej. Od 1843 r. należało do hrabiów Zamoyskich. W odpowiedzi na reformę rolną z 1861 r. na Iwiejszczyźnie doszło do wybuchu powstania chłopskiego, które w historiografii określane jest mianem „iwiejskiego wystąpienie chłopów roku 1861”. Brało w nim udział około 10 tys. osób. Bunt został stłumiony przy pomocy znacznych sił wojskowych (4 kompanie pułków piechoty)[1.7].

W 1884 r. za pieniądze hrabiny Elwiry Zamoyskiej w Iwiu wybudowano drewniany meczet, który funkcjonuje do dziś. Na cześć Zamoyskiej wewnątrz świątyni umieszczono tablicę pamiątkową. W czasach radzieckich był to jedyny czynny meczet na Białorusi.

Znany historyk i krajoznawca Czesław Jankowski pisał o Iwiu końca XIX w.: „Miasteczko niemałe i dobrze zabudowane. Handluje głównie lnem i w stosunkowo dużym zakresie. Na dziesięciu corocznych jarmarkach prowadzony jest handel końmi i bydłem. Mniej niż w odległości wiorsty od Iwia – stara tatarska osada, której mieszkańcy zajmują się ogrodnictwem i wyprawą skóry [...]. Szeroka główna ulica przecina plac handlowy i schodzi w dół, do pięknego frontonu białego kościoła, którego dwie stare wieże kończą ulicę. Na tej właśnie ulicy zachowały się ruiny kalwińskiego kościoła... Iwiejski kościół obecnie jest parafialny, a kiedyś – bernardyński, najładniejszy w całym powiecie oszmiańskim. Do niego przylega część byłego klasztoru bernardyńskiego z na wpół zburzonymi murami... Do tej pory zachował się obszerny park, nazywany »włoskim«”[1.8].

Słownik geograficzny Królestwa Polskiego podaje, że w 1869 r. miasto liczyło 2 123 mieszkańców[1.9]. Według innych danych statystycznych pod koniec lat 60. XIX w. w Iwiu mieszkały 993 osoby. W 1880 r.osada liczyła 2 173 mieszkańców. Chłopi zajmowali się z reguły rolnictwem, a w czasie wolnym od prac polowych – także rzemiosłem. Mieszkańcy miasteczka zaś trudnili się przede wszystkim rzemiosłem i handlem. Absolutną większość z nich stanowili Żydzi. Jeżeli chodzi o rodzaj zajęć, mieszczanie byli niejednolitą grupą. Należeli do niej drobni handlarze, rzemieślnicy, furmani, ludzie zajmujący się łowiectwem, ogrodnictwem itd. Czasami do mieszczan zaliczano też lekarzy, aptekarzy czy muzyków.

Dużym ciężarem dla mieszkańców miasteczka były liczne podatki i opłaty, m.in. na utrzymanie urzędu gminy, szkoły ludowej, poczt i koni pocztowych, naprawę dróg, mostów i przepraw. Ludność żydowska oprócz innych ciężarów uiszczała dodatkowo opłatę skrzynkową i świecową. Istniała też opłata za prawo do handlu (w postaci zakupu biletów towarowych). Mieszkańcy miasteczek płacili również podatek miejski od nieruchomości. Przykładowo w 1880 r. w Iwiu znajdowało się 198 nieruchomości, od których odprowadzano podatek wysokości 85 rubli 14 kopiejek. W II połowie XIX w. w miasteczku odnotowano kościół, urząd gminy, szkoła ludowa, centrala pocztowa, sklepiki, karczmy i młyn. W ciągu roku odbywało się osiem jarmarków, z których obrót dochodzi do 8 tys. rubli, a co tydzień w środy – targi[1.10].

Zgodnie z dokumentem z 1866 r. stan własnościowy oraz infrastruktura miasteczka w II połowie XIX wieku przedstawiały się następująco: właścicielem całej ziemi w Iwiu była hrabina Zamoyska, w mieście działał młyn wodny oraz 10 szynków, organizowano cotygodniowe targi oraz jarmarki[1.11]. W 1864 r. w Iwiu odbyło się osiem jarmarków: 1 stycznia, 2 lutego, 28 maja, 18 czerwca, 29 września, 1 listopada i 11 listopada. Cotygodniowe targi i bazary organizowano od 29 czerwca do 29 września w niedziele, a od 29 września do 29 czerwca – w środy[1.12]. W 1866 r. odbyły się cztery jarmarki: 2 lutego, 29 czerwca, 1 listopada i 11 listopada. Proponowano zamknięcie jarmarku 1 listopada, ponieważ wypadał on podczas katolickiego święta Wszystkich Świętych[1.13]. Przez gminę Iwie przepływał Niemen. Miasteczko znajdowało się na skrzyżowaniu dróg na Lidę, Mińsk, Mołodeczno i Nowogródek. W dużym stopniu miało to wpływ na powodzenie, jakim cieszyły się miejscowe jarmarki. Iwiejskie jarmarki były znane głównie ze sprzedaży bydła. W „Notesie Guberni Wileńskiej” z 1898 r. przytacza się informacje o obrocie towarowym podczas iwiejskich jarmarków oraz o terminach ich organizowania. 1 stycznia odbył się jarmark noworoczny, przywieziono towaru za 3000, a sprzedano za 2430 rubli; 2 lutego – jarmark towarzyszący świętu Objawienia Pańskiego (odpowiednio: 2000 i 1500 rubli), 29 czerwca – jarmark św. Piotra i Pawła (1460 i 890 rubli), 29 września – św. Michała (3740 i 2180 rubli), a 11 listopada – św. Marcina[ 16] [Martyna S17] (2530 i 1970 rubli)[1.14].

Poza kramami wystawianymi w dni targowe w Iwiu działało 17 sklepików i cztery karczmy (1897). W miasteczku zajmowano się również rzemiosłem i rybołówstwem. C. Jankowski zauważył, że w miejscowym strumyku „[...] znany ichtiolog Michał Girdwoyń zajmuje się hodowlą ryb, głównie karpi. To pierwsze w powiecie oszmiańskim gospodarstwo rybne”[1.15].

W Iwiu nie było szpitala (najbliższa lecznica znajdowała się w Subotnikach), w miasteczku funkcjonowała za to izba przyjęć i pracował felczer. Pod koniec XIX w. był nim Józef Zakrzewski, który w 1899 r. zdał „egzamin na tytuł felczera przy wileńskim wydziale lekarskim”. Potem stanowisko felczera objął Władysław Tomaszewicz. Oprócz tego w miasteczku byli „uprawiający prywatną praktykę” lekarze Napoleon Czarnocki i Lejba Flaum. Istniały prowizoryczna apteka wiejska, kierowana przez Juliana Berezę, i sklep aptekarski Arii Bojarskiego[1.16].

Do wołosti[1.17] Iwie należało pięć wspólnot wiejskich, na których czele stali starostowie wiejscy, i 41 osad, liczących razem 818 domów i 9325 mieszkańców. W miasteczku znajdował się urząd gminy, kontrolujący działalność wiejskich starostów. Na jego czele stał przewodniczący gminy. Przy urzędzie gminy istniał urząd pocztowo-telegraficzny, którego kierownikiem na przełomie XIX i XX w. był Konstanty Ciwako. Z pieniędzy urzędu gminy utrzymywała się szkoła ludowa w Iwiu (zatrudniała nauczyciela Antona Sorokę). Kształciły się w niej dzieci mieszczan i zamożnych chłopów, które uczyły się języka rosyjskiego, arytmetyki, historii i geografii. Przedmiotem obowiązkowym była także religia[1.18].

W 1897 r. Iwie liczyło 2 828 mieszkańców oraz 387 zagród. W mieście istniały kościół, kapliczka, synagoga, trzy żydowskie domy modlitwy, meczet, szkoła ludowa, apteka, młyn, 17 sklepików i cztery karczmy. Jarmarki odbywały się pięć razy w roku[1.19].

Po pierwszej wojnie światowej i wojnie polsko-bolszewickiej Iwie znajdowało się w granicach Polski jako siedziba gminy w powiecie lidzkim województwa nowogródzkiego.

Według informacji z 1939 r. Iwie było dużym miasteczkiem (około 5 tys. mieszkańców), ważnym ośrodkiem handlowym, w którym odbywało się 11 jarmarków w roku. Handlowano przede wszystkim bydłem, końmi i innymi zwierzętami hodowlanymi, na jarmarki przyjeżdżali kupcy z Niemiec i Anglii. Z powodzeniem w miasteczku rozwijał się przemysł lniany: w latach 1928–1939 sprzedano 700 tys. kg lnu z Iwia do innych ośrodków handlowych na Białorusi Zachodniej i w Polsce[1.20].

Po agresji radzieckiej na Polskę we wrześniu 1939 r. Iwie znalazło się w granicach BSRR, od 15.01.1940 r. – jako osiedle typu miejskiego – stanowiło stolicę rejonu. Od 29.06.1941 r. do 7.07.1944 r. Iwiejszczyzna była okupowana przez Niemców, którzy zabili w samym Iwiu i w rejonie 2621 osób. W 1971 r. miejscowość liczyła 5 tys. mieszkańców, w 2006 – 8,6 tys., a w 2009 – 8 tys. W 2000 r., w związku z 60-leciem istnienia rejonu, Iwiu przywrócono prawa miejskie.

Struktura planistyczna Iwia jest uwarunkowana historycznie. Głównymi ulicami miasta (obecnie – K. Marksa i 1 Maja) stały się przecinające się w nim drogi na Nowogródek, Lidę i Mińsk (ta ostatnia stanowiła fragment traktu łączącego Mińsk, Lidę i Grodno). Utworzyły one skrzyżowanie w kształcie litery T, które rozwinęło się w duży plac targowy (obecnie pl. Komsomolski) ze straganami, sklepikami i warsztatami rzemieślników. Jest to układ typowy dla wielu niedużych białoruskich miast. Nie powinno dziwić, że właśnie w tej części Iwia powstała najstarsza i najbardziej charakterystyczna zabudowa – przeważnie dwupiętrowa murowana.

W centralnej części miasta nadal istnieją budynki z przełomu XIX i XX w., kościół pw. św.św. Piotra i Pawła (1631 r.) i dwupiętrowy klasztor Bernardynów (XVII-XVIII w.). Nieopodal centrum zachowały się również kamienny tatarski meczet, nawiązujący stylem do architektury wschodniej, a także gmach byłej synagogi (ul. 1 Maja 11), zaprojektowany w stylu barokowym. Teren zalewowy wzdłuż brzegów rzeki i jeziora obecnie jest praktycznie niezabudowany i ma zostać przekształcony w park. Razem z kompleksem byłego kościoła i klasztoru Bernardynów oraz częścią domów na ul. K. Marksa może on stworzyć interesujący zespół architektoniczno-krajobrazowy i stać się strefą chronioną.