Najstarsze pisane wzmianki o Inowrocławiu pochodzą z 1185 roku. Była to już wówczas duża osada targowa, zwana Nowym Włodzisławiem, będąca w posiadaniu książąt mazowieckich; według tradycji, została założona przez osadników z Włocławka.
Około 1231 r. Inowrocław został stolicą księstwa kujawskiego. Około 1238 r. otrzymał z nadania księcia kujawskiego Kazimierza prawa miejskie odmiany magdeburskiej. Od 1267 r. pozostawał stolicą samodzielnego księstwa kujawskiego.
Na przełomie 1320 i 1321 r. w Inowrocławiu odbył się przed sądem papieskim proces polsko-krzyżacki, nakazujący Krzyżakom zwrot Pomorza Polsce. W 1327 r. księstwo stało się częścią zjednoczonego Królestwa Polskiego. W latach 1332–1343 miasto opanowali Krzyżacy, potem pozostawało lennem Polski. W 1377 r. toczyły się układy między Kazimierzem Wielkim a wielkim mistrzem krzyżackim Dietrichem von Altenburg. W okresie 1377–1396 Ludwik Węgierski oddał Inowrocław w lenno księciu Władysławowi Opolczykowi. W 1397 r. odbył się wielki zjazd, podczas którego królowa Jadwiga spotkała się z wielkim mistrzem Konradem von Jungingen. W 1431 r. Krzyżacy najechali i złupili Inowrocław.
W 1450 r. Kazimierz Jagiellończyk odnowił prawa miejskie i nadał mieszczanom nowe przywileje. Miasto pozostawało dużym ośrodkiem handlu i rzemiosła. Rozwijało się sukiennictwo. Działały cechy: szewców, krawców, kuśnierzy, browarników. Było otoczone murami miejskimi z trzema bramami i 16 basztami. W obrębie murów znajdował się zamek książęcy, klasztor, dwa kościoły, mennica, ratusz.
Miasto wyludniło się w czasie zarazy w 1624 roku. Zostało doszczętnie zniszczone w czasie najazdu Szwedów w 1656 roku. Nie odzyskało już poprzedniej świetności. W 1666 r., w czasie rokoszu Lubomirskiego, pod Mątwami koło Inowrocławia rozegrała się bitwa miedzy rebeliantami a wojskami królewskimi.
W okresie zaboru pruskiego, w którym znajdował się w latach 1772–1919, Inowrocław pozostawał znaczącym ośrodkiem propagującym polską kulturę i tradycje niepodległościowe. Do rozwoju miasta przyczyniło się odkrycie w 1835 r. jednych z największych w Europie pokładów soli kamiennej. W 1873 r. powstała kopalnia i warzelnia soli. W 1876 r. rozpoczęło działalność uzdrowisko balneologiczne. W 1872 r. Inowrocław połączyła kolej z Bydgoszczą i Poznaniem, w 1873 r. – z Toruniem. W 1882 r. w Mątwach (obecnie dzielnica Inowrocławia) uruchomiono fabrykę sody. W 1912 r. uruchomiono komunikację tramwajową.
Od 1919 r. przynależał do Polski. Podczas okupacji niemieckiej w okresie 1939–1945 został włączony bezpośrednio do Rzeszy. Niemcy przeprowadzili masowe wysiedlenia ludności polskiej i żydowskiej. W nocy 30 listopada 1939 r. Niemcy wypędzili ponad 1 tys. polskich rodzin. W latach 1940–1945 istniał obóz przesiedleńczy, przez który przeszło ok. 10 tys. ludzi, a w dzielnicy Mątwy – obóz dla jeńców wojennych; w obu zamordowano po kilkuset więźniów.
Od 1999 r. miasto jest stolicą powiatu w województwie kujawsko-pomorskim.
Nota bibliograficzna
- Dzieje Inowrocławia, t. 1–2, red. M. Biskup, Warszawa – Poznań – Toruń 1978.
