Kiedy w 1262 r. Bolesław Wstydliwy zezwolił cystersom z Koprzywnicy na założenie gminy miejskiej w Jaśle, wykluczył z szeregów potencjalnych osadników ludność żydowską. Jasło uzyskało jednak prawa miejskie dopiero za Kazimierza Wielkiego w 1365 r.; prawdopodobnie to on jednocześnie zniósł zakaz osiedlania się Żydów w mieście. Kolejne informacje dotyczące Żydów w mieście pochodzą dopiero z 1463 roku.

W obawie przed konkurencją ze strony Żydów mieszczanie, nie tylko z Jasła, występowali przeciw ich osadnictwu oraz działalności handlowej i rzemieślniczej. Od 1589 r. obowiązywał przywilej de non tolerandis Judaeis. W 1619 r. przepis ten został zaostrzony i potwierdzony, w wyniku czego Żydzi musieli opuścić miasto. Jednakże, pomimo obowiązywania tego zakazu, w połowie XVIII w. w Jaśle mieszkało kilka rodzin, m.in. w 1745 r. dzierżawca Zelman Ickowicz.

W okresie zaborów widoczny był powolny proces powiększania się społeczności żydowskiej oraz jej asymilacji. Na początku XIX w. sytuację Żydów opisał ks. Władysław Serna: „Do początku przeszłego wieku nie było w Jaśle ani jednego Żyda. W tym czasie osiadł na mycie Żyd jeden, później wprowadził się do miasta i od tego czasu Żydzi wespół z katolikami zamieszkują Jasło”[1.1]. Inne wspomnienia z lat 20. XIX w. przekazał Michał Franciszek Stoger: „W Jaśle mogła przebywać stale tylko jedna rodzina żydowska, w celu utrzymania gospody dla przejezdnych starozakonnych”[1.2]. W 1820 r. cesarz Franciszek I pozwolił osiedlić się w Jaśle dwom rodzinom żydowskim: Steinhausom i Welfeldom. Stwierdzono, że byli oni godni zaufania i nie trudnili się lichwą.

W 1867 r., gdy władze cesarskie zniosły zakaz osiedlania się Żydów w Galicji, w tutejszych miasteczkach nastąpił wyraźny wzrost ich liczebności. W tym okresie w powiecie 86% ludności wyznawało religię rzymskokatolicką, 8,7% – greckokatolicką, 0,1% – protestancką i ok. 5,2% – mojżeszową. W 1880 r. mieszkało tu już 433 Żydów, a w 20 lat później – 1524, co stanowiło ponad 23,2% ogółu ludności. W większości byli to chasydzi, zwolennicy cadyka z Bobowej.

W drugiej połowie XIX w. rolniczy charakter Jasła zaczął się zmieniać. Dużą rolę pełnił oparty na rolnictwie handel, rozwijało się rzemiosło; jedno i drugie uprawiali Żydzi. W 1907 r. w Jaśle było 20 wyszynków, z czego 6 w rynku; większość z nich należała do Żydów. Od 1892 r. funkcjonowało w środowisku żydowskim Towarzystwo Kredytowe, którego prezesem był dr J. Steinhaus.

Żydzi jasielscy należeli początkowo do żmigrodzkiej gminy wyznaniowej. W 1891 r. powstała odrębna gmina w Jaśle. Już wcześniej, w II połowie XIX w. zbudowano w mieście bóżnicę, przy której mieściły się cheder i mykwa dla kobiet. W 1900 r. nie było jednak osobnego rabina.

W 1901 r. Jasło liczyło 6580 obywateli, z tego 1,5 tys. Żydów i 180 Ukraińców. Przed wybuchem I wojny światowej liczba jasielskich Żydów wynosiła już ok. 2,4 tysiąca. W 1905 r. wzniesiona została okazała synagoga, wystawiona na miejscu dawnego dworu obronnego z końca XVI w., nazywanego Kocim Zamkiem lub Kotczym Zamkiem.

Od początku XX w. dało się zauważyć aktywność ludności żydowskiej w akcjach patriotycznych. W materiałach historycznych odnajdujemy informacje o udziale młodzieży żydowskiej w galicyjskich organizacjach niepodległościowych. Dwóch uczniów gimnazjalnych z rodzin żydowskich zostało skautami.

Żydzi wspierali także polski czyn wojskowy. Rzeszowscy kupcy łożyli na rzecz Legionów Polskich tekstylia, wełnę, papierosy i słodycze. Podobne datki czynili hurtownicy z Sanoka, Jasła, Tarnobrzega i Tarnowa. W wielu raportach komisarzy wojskowych znajdują się adnotacje o zachowaniu Żydów podczas organizowanych przez Polaków uroczystości narodowych i akcji patriotycznych na rzecz wspierania Legionów. Podczas ogłoszenia Aktu 5 listopada 1916 r. Żydzi z Jasła udekorowali swoje domy oraz brali udział w uroczystościach.

W okresie międzywojnia liczba mieszkańców Jasła zwiększyła się. W 1921 r. tutejsza gmina żydowska liczyła 2445 osób. W okresie II RP Żydzi jasielscy oprócz Wielkiej Synagogi posiadali jeszcze starą bóżnicę (tzw. stary dom modlitwy), cztery domy modlitwy, dwa chedery i dwie łaźnie rytualne. Działało kilka stowarzyszeń i bractw, m.in. Gemilut Chesed, Chewra Kadisza, kulturalno-oświatowe Jeszurun (własny lokal z salą widowiskową), a także Bet Jaakow, które prowadziło szkołę dla dziewcząt. Działała też gminna szkoła religijna Talmud-Tora, do której uczęszczały dzieci najbiedniejsze. W 1924 r. został założony klub sportowy Makabi Jasło.

W okresie międzywojennym Żydzi stanowili ok. 25% mieszkańców. W 1938 r. było to  2639 osób, posiadających 290 domów. Ludność żydowska trudniła się w zdecydowanej większości handlem. Na 197 sklepów w mieście Żydzi posiadali 148, należących do różnych branż, a do tego jeszcze 19 restauracji i szynków. Prowadzili także tartaki, młyny i cegielnie, przedsiębiorstwa przewozowe oraz kilkanaście małych fabryk (m.in. pasty do obuwia oraz mioteł i szczotek). Specjalnością Żydów było także rzemiosło, głównie krawiectwo, szewstwo i fryzjerstwo. Wśród inteligencji przeważali lekarze i adwokaci. W latach 30. XX w. przy ul. Wysokiej (obecnie ul. PCK) został wybudowany budynek szkoły żydowskiej. Ostatnim rabinem w Jaśle był Mejlech Zukerman.

Okupacja niemiecka zniszczyła ten obraz na zawsze. W pierwszych tygodniach wojny Niemcy przeprowadzili rejestrację Żydów. Pod koniec września 1939 r., w święto Jom Kipur, wysadzili w powietrze Wielką Synagogę. Zakazali słuchania radia, odebrali radioodbiorniki, narty i buty narciarskie. Zabronili Żydom, tak jak w całej Polsce, zmiany miejsca zamieszkania oraz podróżowania publicznymi środkami transportu. Żydzi nie mogli działać w stowarzyszeniach politycznych, kulturalnych ani oświatowych.

W kolejnych miesiącach wojny okupanci utworzyli w mieście Okręgową Radę Żydowską z przewodniczącym Jakubem Goldsteinem, której podlegało 16 okolicznych Judenratów. 7 sierpnia 1941 r. starosta jasielski wydał rozporządzenie o zakazie swobodnego przemieszczania się ludności żydowskiej w okręgu jasielskim.

Wiosną 1942 r. Niemcy utworzyli getto, w którym znaleźli się także Żydzi z okolicznych miejscowości, m.in. Bieździedzy, Frysztaka, Jedlicza i Kołaczyc oraz grupa przesiedlonych z getta w Krośnie. Niewielka liczba więźniów getta trafiła dalej do obozu w Szebniach, jednak większość została wywieziona w lecie 1942 r. do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Bełżcu. Podczas wywózki do transportu dołączono kilkunastu Polaków, którzy wcześniej udzielili pomocy Żydom.

Równocześnie dochodziło do egzekucji w okolicach miasta. Pod koniec maja 1942 r. Niemcy z Feldpolizei wspomagani przez kolaborantów ukraińskich rozstrzelali 1,5 tys. Żydów z Jasła w lesie w Warzycach. Z początkiem czerwca doszło do kolejnej masowej egzekucji; rozstrzelano również polską rodzinę za przechowywanie Żydów. 12.07.1942 r. w lesie krajowickim Niemcy zamordowali 260 Żydów. Zamordowani pochodzili z Bieździedzy, Frysztaka i Kołaczyc.

Jasielskie getto zostało ostatecznie zlikwidowane w grudniu 1942 r., kiedy resztkę więźniów przeniesiono do getta w Rzeszowie. W styczniu lub lutym 1943 r. gestapowcy zastrzelili 19 ukrywających się w lasach koło Osobnicy. 3 sierpnia 1943 r. ostatnią grupę, liczącą ok. 690 Żydów z Jasła, Niemcy rozstrzelali w lesie w Warzycach.

Jasło zostało w czasie II wojny światowej zniszczone w 90%. Poza zdewastowanym przez Niemców cmentarzem i przekształconą mykwą nie zachował się żaden inny obiekt należący do gminy żydowskiej.

Nota bibliograficzna

• Hap W., Ziemia Jasielska. Naszą małą ojczyzną, Jasło 1998.
• Jałosińska F., Kalendarium dziejów Jasła od 1901 do 1938, Jasło 2006.
• Potocki A., Podkarpackie Judaica, Brzozów 1993.
• Potocki A., Żydzi w Podkarpackiem, Rzeszów 2004.
• Toldot Jehudej Jaslo. Me-reszit hitjaszwutam be-toch ha-ir ad jemej ha-hurban al jedej ha-nacim, red. M. N. Even-Chaim, Tel Aviv 1953.
• Żydzi w Małopolsce. Studium z dziejów osadnictwa i życia społecznego, red. F. Kiryk, Przemyśl 1991.