Miasto Kęty było jednym z miast posiadających przywilej de non tolerandis Judaeis. Z tego powodu Żydzi nie mogli osiedlać się w tym mieście, istniały jednak kontakty handlowe z tutejszymi polskimi kupcami i mieszczanami. W XVII w. krakowskie rejestry celne oraz wykazy małej wagi krakowskiej wspominają o żydowskich kupcach sprzedających do Kęt wełnę i anyż[1.1].

Osadnictwo żydowskie w okolicach Kęt rozpoczęło się stosunkowo późno. Początkowo Żydzi osiedlali się w Czańcu, Bulowicach, Wilamowicach, Kobiernicach oraz Porąbce. Zachowana księga zaślubin Izraelickiego Okręgu Metrykalnego z lat 1877–1931 zawiera do połowy dziewiętnastego stulecia dane osób urodzonych właśnie w tych miejscowościach; najwcześniejsza data pochodzi z 1829 r., a dotyczy osady Czaniec.

Natomiast początek osadnictwa żydowskiego w samych Kętach miał związek ze zdarzeniami Wiosny Ludów, które przyczyniły się do uzyskania praw politycznych przez ludność żydowską Austrii. W 1848 r. został wydany Patent Rządzący, zapowiadający równouprawnienie. Następnie, 4 kwietnia 1849 r. patent cesarski zezwolił Żydom na swobodne wyznawanie swojej wiary. Umożliwiło to prężny rozwój społeczności żydowskich w Bielsku i Białej oraz otworzyło możliwość dalszego osadnictwa żydowskiego w całej okolicy. W 1850 r. zniesiono ograniczenia prawne zakazujące ludności żydowskiej osiedlania się w obrębie miasta Kęty.

Pierwsze wzmianki o obecności Żydów w Kętach pochodzą z lat 50. XIX w. Należy jednak przypuszczać, że ich obecność w mieście było wcześniejsza – być może rozpoczęła się już w latach 40. XIX wieku. Wskazywać na to może informacja o istnieniu w tym okresie pierwszego domu modlitwy.

Druga połowa XIX w. była okresem gwałtownego rozwoju przemysłowego Kęt, co sprzyjało dalszemu osiedlaniu się Żydów w mieście. Ich liczba szybko rosła, a w 1871 r. statystyki mówią już o 66 Żydach mieszkających w Kętach. Okolicznością powodującą rozbieżności i niejasności w podawanych danych statystycznych było to, że wielu spośród mieszkających w Kętach Żydów było zwolennikami judaizmu reformowanego, a uważając się za Polaków wyznania mojżeszowego – w czasie spisów powszechnych podawało narodowość polską.

Tutejsi Żydzi trudnili się przede wszystkim handlem, wyszynkiem i drobnym rzemiosłem. Formalnie podlegali żydowskiej gminie wyznaniowej w Białej-Lipniku, czyniono jednak pod koniec XIX w. starania, aby w Kętach wybudować własną synagogę.

W mieście bardzo prężnie działało Stowarzyszenie Postępowe Rytualno-Religijne Ansze Emes (hebr. „Mężowie Prawdy”), któremu przewodniczył Jakub Huppert. Około r. 1893 staraniem właśnie tej organizacji wzniesiono przy ul. Kazimierza Wielkiego synagogę publiczną[1.2]. Wcześniej, według zachowanych planów sytuacyjnych, znajdował się tam niewielki budynek służący wcześniej jako dom modlitwy, istniejący już w latach czterdziestych XIX w. Synagogę zaprojektował najprawdopodobniej bielski architekt Karol Korn, autor niezachowanych synagog w Wadowicach, Bielsku-Białej i Oświęcimiu. Bożnica została wzniesiona w stylu mauretańskim (orientalnym).

W 1892 r. kęcka społeczność żydowska zakupiła teren o powierzchni ok. 0,2 ha celem założenia na nim cmentarza. Ziemia ta położona jest w Kęckich Górach Północnych, przy ulicy o tej samej nazwie. W miejskich księgach gruntowych zachował się zapis o przyznaniu w 1893 r. prawa własności do wzmiankowanego terenu Stowarzyszeniu Postępowemu Rytualno-Religijnemu Ansze Emes. Kirkut otoczono murem częściowo istniejącym do dziś. W rogu wzniesiono Beit Tahara („Dom oczyszczenia” – dom przedpogrzebowy). Co ciekawe, niektórzy ortodoksi woleli chować swoich zmarłych na cmentarzu gminy oświęcimskiej, do której administracyjnie należeli, a z którą bardziej zgadzali się pod względem poglądowym; lub w sąsiedniej gminie w Wadowicach.

Chociaż formalnie wspólnota żydowska w Kętach spełniała wszystkie wymogi, to znaczy posiadała synagogę, mykwę, cmentarz oraz cheder, nigdy nie stała się odrębną gminą wyznaniową i do końca swojego istnienia należała do gminy w Oświęcimiu. Być może spowodowane to było niezbyt dużą liczebnością tej społeczności. Mimo braku formalnych i prawnych ustaleń, była tytułowana gminą w niektórych źródłach, np. wzmianki o „gminie izraelickiej w Kętach" odnajdujemy w dokumentach dotyczących budowy łaźni.

Żydzi w Kętach nie mieli swojego rabina. W pierwszych latach istnienia osadnictwa żydowskiego w tym mieście funkcję przywódcy duchowego pełnili na przemian zastępcy rabina oświęcimskiego: A. Gutwich i Joachim Kupper. W następnych latach od 1881 do 1899 r. był to przewodniczący sądu rabinackiego z Oświęcimia rabin Abraham Schnur. Następnie obowiązki te przejęli: Natan Wilkon (zastępca rabina z Oświęcimia), dr Natan Galser (rabin z Białej) oraz Lieber Dobschutz (rabin ze Skoczowa). Od 1903 r. był to Osias Pinkus Bombach, zastąpiony po czterech latach przez swojego syna, Eliasza, którego łączyły z Kętami związki osobiste, ożenił się bowiem z mieszkająca w nich Rywką Safrin[1.3].

Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskiem na rok 1900 wydany we Lwowie wymienia w Kętach i należących do kęckiego okręgu metrykalnego 18 wsiach – 685 Żydów, który mieszkali rozsiani po całym tym terenie. Należy przyjąć, że mniej więcej połowa z tej liczby to mieszkańcy Kęt, gdyż w 1910 r., który to spis dotyczy tylko Kęt, wymienionych jest 343.

Po okresie szybkiego rozwoju liczba Żydów zamieszkujących w Kętach zaczęła się zmniejszać. Mogło to być związane z trudnościami meldunkowymi – Rada Miasta często odmawiała zameldowania osobie żydowskiego pochodzenia i wyznania, a mieszkanie na terenie miasta bez jej zgody oznaczało płacenie wyższych podatków.

W 1900 r. Kęty należały do kahału oświęcimskiego, gdzie po Oświęcimiu były najliczniejszym skupiskiem ludności żydowskiej na terenie gminy. Jak już wspomniano, miasteczko było natomiast siedzibą żydowskiego okręgu metrykalnego, do którego należały: Bielany, Bujaków, Bulowice, Czaniec, Hecznarowice, Kańczuga, Kobiernice, Łęki, Malec, Międzybrodzie Kobiernickie, Nowa Wieś, Osiek, Pisarzowice, Porąbka, Stara Wieś Dolna, Stara wieś Górna, Wilamowice, Witkowice[1.4]. Tym samym Kęty i Oświęcim należały do nielicznych na terenach Galicji przypadków, gdy na terenie jednej gminy wyznaniowej znajdowały się dwie siedziby okręgów metrykalnych. Kęty wymieniane są jako okręg nie posiadający własnej synagogi, a Szematyzm Królestwa Galicji i Lodomerii z Wielkim Księstwem Krakowskiem z 1900 r. nie wymienia na tym terenie żadnej synagogi, fundacji ani szpitala żydowskiego[1.5]. Skądinąd wiadomo że w Kętach były dwie bóżnice, z których jedna datowana jest na połowę XIX w.; z powodu znikomej ilości źródeł trudno jest ustalić pewną datę, a jeśli jest prawdziwa, wyjaśnić należy dlaczego synagoga nie została ujęta w Szematyzmie.

W Kętach działało również Stowarzyszenie Bikur Cholim („Pomoc Chorym”)[1.6], zajmujące się szeroko pojętą działalnością charytatywną i filantropijną. Jego członkowie pomagali chorym i ubogim, prowadzili też jadłodajnie dla najuboższych. Prawdopodobnie należała do niego z początku synagoga znajdująca się przy ul. Krakowskiej 2. Budynek istnieje do dziś, nie wyróżnia się zbytnio architektonicznie spomiędzy sąsiednich zabudowań. Według dokumentów zachowanych w Muzeum w Kętach[1.7] od 1911 r. obiekt stanowił własność Stowarzyszenia Kowea Itim le-Tora (hebr. „Bractwo Studiowania Tory”), które prowadziło go do wybuchu II wojny światowej. Do 1921 r. w Kętach pracował wspomniany rabin Eliasz ben Jehoszua Pinkus Bombach.

I wojna światowa zakończyła się w 1918 r. upadkiem monarchii austro-węgierskiej. Kęty weszły wówczas do odrodzonego 11 listopada 1918 r. państwa polskiego. Moment ten był kluczowym w rozwoju żydowskiego osadnictwa w mieście. W 1921 r. w Kętach mieszkało już 329 Żydów. Podlegali oni formalnie Izraelickiej Gminie Wyznaniowej w Oświęcimiu. Od 1921 r. tutejszym rabinem był Abraham ben Jehoszua Pinkus Bombach.

W okresie międzywojennym w mieście działało Żydowskie Stowarzyszenie Kupieckie zrzeszone w Związku Kupców z centralą w Warszawie. W 1939 r. przedstawicielem oddziału był J. Baczek. Żydzi mieli także swoich reprezentantów w Stowarzyszeniu Kupców. Żydówki miały swoją organizację w postaci Towarzystwa Pomocy Pań Izraelickich. Warto też wspomnieć, że w Kętach istniał oddział Żydowskiego Towarzystwa Turystyczno-Narciarskiego „Makkabi” z siedzibą w Bielsku-Białej, należący do jednych z najlepiej funkcjonujących w Polsce[1.8].

Większość żydowskich obywateli Kęt zajmowała się handlem lub rzemiosłem, kilku posiadało własne przedsiębiorstwa lub wykonywało wolne zawody. Według Księgi Adresowej Polski [wraz z W. M. Gdańskiem] dla Handlu, Przemysłu Rzemiosł i Rolnictwa z 1929 r. w Kętach był jeden żydowski lekarz – J. Federgrün, jedna dentystka – Edita Neuger, biuro dzienników prowadził P. Pippersberg. Wśród przedsiębiorców należy wymienić: Jakuba Szancera – właściciela fabryki cementu „Sola”; D. Kohna, którego fabryczka produkowała skrzynie; Hupperta i Walda, którzy prowadzili fabrykę likierów; F. Walda, właściciela tak zwanej miodosytni, czyli fabryki miodów pitnych. Inny F. Wald prowadził rozlewnię win, natomiast A. Groner posiadał fabrykę wody gazowanej, a J. Haberfeld – hurtownię piwa. Dwóch Żydów prowadziło w Kętach restauracje; byli to R. Huppert oraz J. Seiboth. A. Ringer był właścicielem hotelu, usługi fryzjerskie świadczył mieszkańcom i gościom M. Leider. S. Nussbaum był zegarmistrzem, Izrael Zimet – właścicielem spółki szewskiej, A. Rosenzweig – kamasznikiem, natomiast M. Schmalz handlował skórami. D. Matzner i L. Horming byli rzeźnikami, Eljiasz Ebel handlował drobiem. W branży spożywczej pracowali także Izrael Teichler – pośrednik w handlu mąką; S. Schmoidler i J. Bachner – piekarze oraz R. Landau – sprzedawca lub hurtownik owoców. W branżach bardziej przemysłowych byli zatrudnieni: J. Thater i D. Kohn – handlarze drewnem; A. Grommer – sprzedawca wikliny; A. Ringer – sprzedawca węgla. M. Pippersberg sprzedawał maszyny rolnicze. S. Klagsbald i I. Schlesinger handlowali wyrobami żelaznymi, a J. Hirsz był blacharzem. J. Nussbaum sprzedawał dodatki krawieckie. Najwięcej było kupców bławatnych: J. Berger, J. Buchaster, J. Grubner, S. Grubner, A. Huppert, A. Izraeler, G. Izraeler, S. Landau, M. Löwi, J. Obständer, W. Schlesinger, N. Wassertheil. Spora liczba Żydów kęckich zajmowała się również handlem towarami różnymi. Byli to: Maurycy Hirszberg, Zygmunt Kornblumm, Ch. Liebermann, Rozalia Nürnberg, Eliasz Nussbaum, Sz. Obstäder, Mark Offner, R. Waldmann.

Według ankiety przeprowadzonej w 1921 r. w Kętach w 16 ankietowanych zakładach żydowskich wśród pracujących w nich 29 osobach było 16 właścicieli, 4 członków rodzin oraz 9 ogółem zatrudnionych osób: 5 Żydów i 4 nie-Żydów. Wynika z tego, że w większości były to niewielkie zakłady i fabryczki, których właściciele utrzymywali się dosłownie z pracy własnych rąk[1.9]. Niewielka różnica między najemnymi pracownikami, Żydami i chrześcijanami także może świadczyć o tym że różnica wyznań nie była dla pracodawców aż tak istotna.

Większość Żydów w Kętach opowiadała się za judaizmem reformowanym, natomiast politycznie była sympatykami syjonizmu. W wyborach do kahału w latach 1919–1925 za każdym razem syjoniści otrzymywali stuprocentowe poparcie, podczas gdy Żydzi w Oświęcimiu, siedzibie gminy, bardziej skłaniali się ku ortodoksji[1.10]

1 września 1939 r. Niemcy zaatakowały Polskę, rozpoczynając w ten sposób II wojnę światową. Miasto Kęty zostało zajęte przez wojska niemieckie już 4 września. Od samego początku okupacji na ludność żydowską spadły liczne prześladowania. Z danych pochodzących z 4 stycznia 1940 r. wiemy, że w owym czasie w Kętach przebywało około 200 Żydów.

W kwietniu 1940 r. rozpoczęły się masowe aresztowania. Wszystkich Żydów wywieziono z miasta, kierując ich w większości do utworzonego getta w pobliskiej Nowej Wsi. Mniejsze grupy skierowano do gett w Andrychowie i Wadowicach. Getto w Nowej Wsi utworzono w domach po wysiedlonych stamtąd Polakach. Po kilku miesiącach wywieziono ich do niemieckiego nazistowskiego obozu koncentracyjnego Auschwitz-Birkenau.

Po wojnie Kęty weszły w skład obszaru na którym działał Komitet Żydowski w Bielsku Białej. Został on założony tuż po zajęciu miasta przez Armię Czerwoną (8–12 lutego 1945). Działania Komitetu koncentrowały się przede wszystkim na zapewnieniu powracającym z obozów wyżywienia oraz miejsc noclegowych. Ułatwiano także transport, wydawano żywność, materiały opatrunkowe i leki.

Część Żydów kęckich przeżyła wojnę. Jednym z nich był „chłopiec w marynarskim ubraniu", Benon Pipersberg, który po powrocie z obozu w Brzezince, był po wojnie dentystą w Kętach, które opuścił w 1957 r. jako ostatni z liczącej niegdyś kilkaset osób wspólnoty wyznawców judaizmu. Jego córka Fanny, była ostatnim żydowskim dzieckiem, które przyszło na świat w tym mieście.

Nota bibliograficzna

• Bożek R., Kęckie synagogi, „Almanach Kęcki” 2009, nr 13.
• Filip L., Żydzi w Oświęcimiu 1918–1914, Oświęcim 2003.
• Księga Adresowa Polski [wraz z W. M. Gdańskiem] dla Handlu, Przemysłu Rzemiosł i Rolnictwa, Warszawa 1929.
• Michalewicz J., Żydowskie okręgi metrykalne i żydowskie gminy wyznaniowe w Galicji doby autonomicznej, Kraków 1995.
• Samsonowska K., Wyznaniowe gminy żydowskie i ich społeczności w województwie krakowskim (1918–1939), Kraków 2005.