Najstarsza wzmianka o Żydach w Kole pochodzi z 1429 roku. W XV w. ukonstytuował się także miejscowy kahał. Rozwojowi skupiska sprzyjały monarsze przywileje. Jeden z nich, z 1564 r., zrównywał kolskich Żydów w prawach z innymi mieszkańcami miasta. W 1565 r. Żydzi posiadali 9 domów i dom szkolny. Zapłacili wówczas 30 złp pogłównego żydowskiego. Podobną wielkość odnaleźć można w wykazach z 1579 roku. Liczba domów żydowskich w latach 1628–1632 wzrosła do 21. Wojny drugiej połowy XVII w. wpłynęły na ograniczenie populacji Żydów mieszkających w Kole. W 1674 r. było ich 24. W 1665 r. posiadali 5 domów[1.1].

W XVIII w. skupisko żydowskie zaczęło się rozrastać. W 1765 r. liczyło 256 osób, w 1793 – 561. Żydzi stanowili wówczas 56% ogółu mieszkańców Koła. W kolejnym wieku liczba Żydów systematycznie rosła, osiągając w 1897 r. 4 tys. osób. Początek XX w. przyniósł intensywny rozwój skupiska, które w 1909 r. liczyło 5242 osoby. W okresie międzywojennym liczba ludności żydowskiej stopniowo malała. W 1921 r. zbiorowość liczyła 5159 osób, w 1931 r. ok. 5000, w 1939 – 4560. Pojawiające się w wielu opracowaniach wielkości populacji dla 1931 r. opiewające na 6 tys. osób należy uznać za zawyżone[1.2]. Gmina żydowska w latach dwudziestych i w pierwszej połowie lat trzydziestych XX w. była zaliczana do grupy gmin wielkich. W 1921 r. liczyła 5200–5500 osób, w 1931 r. – niewiele ponad 5 tys., w 1939 r. – ok. 4700. W jej skład wchodziły poza miastem Koło najprawdopodobniej także gmina Budzisław i Grzegorzew, gdzie mieszkało po kilka rodzin żydowskich (w 1939 r. odpowiednio 22 i 25 osób).

Żydzi odgrywali istotną rolę w życiu gospodarczym miasta i okolic. W 1897 r. 52% handlu znajdowało się w rękach Żydów. W spisie przedsiębiorstw handlowych miasta Koła z 21 listopada 1919 r. naliczono 97 przedsiębiorstw, z czego 93 należały do Żydów (96%). W 1938 r. 37,7% warsztatów rzemieślniczych znajdowało się w posiadaniu żydowskich właścicieli. Wśród większych przedsiębiorstw wyróżniały się fabryka maszyn rolniczych H. Nasielskiego (następnie „Bracia Nasielscy i Izbicki”); drukarnie: M. Rosensteina i E. Szwarcmana; tartaki: Salomona Goldberga, Michała Borenstejna i Dawida Raufa, Josela Szatana, M. Trajbera, M. Michałowicza (we wsi Szatanek, gmina Budzisław); młyny: Abrahama Warmbluma, Jakuba Lewiego, Hermana Danzigera, H. Neumana, Icka Gutmana; fabryka wyrobów fajansowych Michała Raucha, fabryka półporcelany Jakuba Teychwelda (Tajchwelda), cegielnia S. Bornsteina, fabryki cukierków S. Fordońskiego i H. Hirszteina, garbarnia Sz. Kapłana, fabryka tasiemek Pejsacha Wołkowicza, fabryka octu Chaima Bauma; olejarnie: S. Bruksteina, braci Gliksman, fabryka pończoch Chaima Erdinasta; fabryki waty: Abrama Przedeckiego i Woldenberga; przedsiębiorstwo tłoczenia wosku Pinkusa Gliksmana i H. Moszkowicza; fabryka haftu Kuczyńskiego w Nagórnej Wsi. Wśród kupców handel na większą skalę prowadzili: Chaskiel Wacholder (konie i majątek ziemski o wielkości 48 ha w Budzisławiu), Aron Ryczke (ziemiopłody), Hersz Nasielski (zboże), Trale Zylberberg (drzewo), Chaim Fogel (wytwórnia i handel papą), Jakub Markiewicz (żelazo), Fabian Walter (tekstylia), Izrael Krokocki (bydło), Konińscy (opał), Zelmanowicz i Gutman (drób), Chaim German (tekstylia). Komunikację samochodową z Koła do Kutna i Łodzi zapewniała firma I. Gutmana i H. Nasielskiego.

Organizacje gospodarcze i zawodowe reprezentowały: Kolskie Towarzystwo Żydowskie Bezprocentowych Pożyczek Gemiłus Chesodim, Stowarzyszenie Dobroczynności Gemiłus Chesed, Związek Zawodowy Robotników Niefachowych, Związek Rzemieślników Żydów, Żydowski Związek Kupców i Spółdzielnia Kredytowa Żydowska (Zjednoczona Spółdzielnia Kredytowa), Spółdzielnia Zaopatrzenia „Achdut – Jedność”. W mieście działały następujące organizacje kulturalno-oświatowe: Żydowskie Stowarzyszenie Kulturalno-Oświatowe Jawne, Kultur Liga, Żydowska Biblioteka i Czytelnia Społeczna, Towarzystwo Przyjaciół Uniwersytetu Hebrajskiego, Stowarzyszenie Żydowski Związek Szkolny w mieście Kole, Towarzystwo Kursów Wieczorowych dla Robotników Żydowskich, Żydowski Związek Szkolny, Żydowska Kobieta Pracująca – Jidisze Arbeter Fraj, Żydowskie Towarzystwo Śpiewacze Ha-Zomir. Działały amatorskie grupy teatralne zorganizowane przez Poalej Syjon-Prawicę i Bund; organizacje sportowe, młodzieżowe i paramilitarne: Żydowskie Towarzystwo Gimnastyczno-Sportowe Makabi, Ha-Szomer ha-Cair; powiązane z Poalej Syjon Prawicą – Klub Sportowy Ha-Poel, organizacja młodzieżowa Frajhajt,  organizacja syjonistów rewizjonistów – Betar, Brit ha-Chajal; z Poalej Syjon Lewicą – Borochow-Jugnt, klub sportowy Gwiazda; z Bundem – organizacja młodzieżowa Cukunft, Żydowski Klub Sportowy Morgenstern; z Ogólnymi Syjonistami – Ha-Noar ha-Cijoni. Działała ponadpartyjna syjonistyczna struktura He-Chaluc – Pionier oraz Towarzystwo Przyjaciół Pracującej Palestyny. Szkolnictwo reprezentowały: przedszkole im. W. Medema, siedmioklasowa Wyznaniowa Prywatna Koedukacyjna Szkoła Powszechna „Jawne”, Szkoła Powszechna Żydowska „Ec Chaim”, Gimnazjum Koedukacyjne Żydowskiego Związku Szkolnego.

Największe ugrupowania polityczne posiadały w Kole oddziały: Agudas Isroel z Poalej Agudas Isroel, Bund, Poalej Syjon-Prawica, Poalej Syjon-Lewica, Ogólni Syjoniści. Na ogół w opozycji do wszystkich środowisk politycznych pozostawali działacze Komunistycznej Partii Polski z młodzieżówką – Komunistycznym Związkiem Młodzieży Polskiej.
W drugiej połowie lat 20. i w początkach lat 30. XX w. dużymi wpływami cieszyła się Poalej Syjon-Prawica. Po wyborach 1931 r. partia posiadała w radzie gminy 5 reprezentantów. Przedstawiciele tego ugrupowania, dr Szulrichter-Gaworowska i Abram Koniński, reprezentowali Koło w wyborach delegatów do XV Kongresu Syjonistycznego w 1927 roku. Syjoniści z Poalej Syjon Prawicy toczyli spory z przedstawicielami Bundu o wpływy w Stowarzyszeniu Kultur Liga. Konflikt z czasem przeniósł się na forum rady miejskiej. Radni obu nurtów jednak solidarnie krytykowali reprezentantów Poalej Syjon Lewicy.

Wpływy polityczne po wyborach 1931 r. w radzie gminy przedstawiały się następująco: Ogólni Syjoniści zdobyli 3 mandaty, Poalej Syjon-Prawica – 5 , Poalej Syjon-Lewica – 4, Aguda – 1. Na czele rady stanął Josef Schwarz. Istniejący układ nie przetrwał długo. W 1932 r. rozpisano nowe wybory. Decyzja starosty wywołała niezadowolenie wielu członków gminy. Ostatecznie w wyborach 31 lipca 1932 r. zwyciężyła Poalej Syjon-Prawica, uzyskując 7 mandatów, ortodoksi – 5, syjoniści – 5. W dniu 17 września 1932 r. przewodniczącym rady wybrano Mojsze Berkowica (ortodoks), zastępcą – Uszera Kleczewskiego (ortodoks); przewodniczącym zarządu gminy wybrano Rozentala (Mizrachi), zastępcą – Konińskiego (Poalej Syjon-Prawica). W końcu października lub początkach listopada 1934 r. przewodniczącym rady został Salomon Goldberg. W 1934 r. ustanowiono komisaryczny zarząd gminy. Na jego czele stanął rabin. Decyzja dodatkowo zantagonizowała stosunki między poszczególnymi ugrupowaniami. Zwłaszcza przeciwnicy ortodoksji byli krytyczni. Wskazywali na chciwość rabina, na wygórowane opłaty za posługi rytualne. Także zakusy rabina, który dążył do usunięcia z gmachu będącego własnością gminy szkoły „Jawne”, nie zjednywały mu sympatii rodziców uczących się tam dzieci. Kolejne wybory do władz gminy odbyły się 29 sierpnia 1936 roku. W ostatnich przed wybuchem wojny wyborach przeprowadzonych w dniu 19 marca 1939 r. układ wpływów w zarządzie gminy przedstawiał się następująco: Poalej Syjon-Prawica posiadała 2 mandaty, syjoniści – 1, rzemieślnicy – 1, bezpartyjni – 1, Bund – 2, Aguda – 1 mandat, według innych danych: Blok Bundu i Poalej Syjon Lewicy – 2 mandaty, Poalej Syjon-Prawica – 2, Aguda – 2, syjoniści – 1, rzemieślnicy – 1.

Infrastrukturę gminy tworzyły wybudowane w XIX w. przy Nowym Rynku (Żydowskim Rynku) dwie synagogi: tzw. wielka („pod blachą”) i mała (róg ul. Kuśnierskiej), obok znajdowała się mykwa oraz Żydowska Szkoła Powszechna „Jawne”. Cmentarz, istniejący od XVI w., o powierzchni 21 773 m kwadratowych był ulokowany przy Placu Narutowicza. Żydzi zamieszkiwali głównie w tzw. wyspowej części miasta (ul. Garncarska). Gminie przewodził przez 50 lat rabin Dawid Chaim Zylber-Margulies (Zilber-Margulies). Zginął w 1941 roku. Kantorem był Jakub Litman. Koncertował w latach 30. XX w. w wielu miastach Kujaw, Wielkopolski wschodniej i Mazowsza, zbierając środki na wyjazd do Palestyny.

Relacje polsko-żydowskie w latach 30. XX w. stały się napięte. Mnożyły się zajścia antysemickie. W dniu 15 lipca 1933 r. na murach i chodnikach pojawiły się napisy „Precz z żydami”, „żyd twój wróg”, „Nie kupuj u żyda”. Ośmiu sprawców ujęto. Grupie przewodził Jan Poduszny. W dniu 20 grudnia 1937 r. zawisł transparent antyżydowski, w lutym 1938 r. – wybito w żydowskich mieszkaniach dwie szyby. W dniu 18 marca 1937 r. miała miejsce bójka między pijanymi dwoma członkami Stronnictwa Narodowego i dwoma Żydami. Wszystkich ukarano. W dniu 29 marca 1937 r. odnotowano przypadek polania ubrań w sklepie żydowskim kwasem solnym. W pierwszym tygodniu grudnia 1937 r. zamalowano 6 szyldów na sklepach należących do Żydów przy ul. Marszałka Piłsudskiego. Trzech sprawców ujęto i skazano na 7 dni aresztu.

Reakcją na rosnącą falę antysemityzmu były zebrania zwoływane przez m.in. syjonistów. Starano się szukać metod walki z tym zjawiskiem. W Kole stosowne spotkania odbyły się 18 i 19 oraz 26 lutego 1938 roku. Oficjalnie zachowywano lojalność wobec władz państwowych. W synagodze wielkiej 29 czerwca 1935 r. zorganizowano nabożeństwo żałobne ku czci Józefa Piłsudskiego z udziałem rabina Ch. D. Zylber-Marguliesa i przewodniczącego rady gminy Salomona Goldberga. W wyborach do Sejmu i Senatu w 1930 r. kupcy żydowscy głosowali na listę Bezpartyjnego Bloku Współpracy z Rządem. Żydzi lojalnie uczestniczyli w subsydiowaniu Pożyczki Obrony Przeciwlotniczej.

Przedstawiciele społeczności żydowskiej angażowali się w prace na forum władz miejskich. W ustępującym, po wyborach 15 czerwca 1919 r., składzie rady miasta zasiadało 15 chrześcijan i 9 Żydów (Abram Berkowicz, Jehuda Berkowicz, Jakub Gierman, Załme Gierman, Dawid Mordkowicz, Chaim Chmielnik, Hersz Szuer, Izrael Eiznerowicz, Rozalia Kaufman). Jednym z ławników magistratu był Szulem Bresler. Dane o składzie personalnym II kadencji rady w latach 1919–1929 nie zachowały się.

W kolejnych wyborach, 16 czerwca 1929 r., Żydzi wystawili listę nr 2 (Poalej Syjon-Prawica), która zdobyła 2 mandaty, nr 6 (Bund) – 2 mandaty, nr 8 (Poalej Syjon-Lewica) – 2 mandaty, nr 14 (ortodoksi, bezpartyjni i syjoniści) – 5 mandatów. Ławnikami zostali: Abram Zandeman, Ezra Rejchert, Neuman, Abram Lejb Luksemburg. W radzie zasiedli: H. Hirszbajn, Kaufmanowa, Alje Chmielnik, Szyja Dawid Frankowski, Bencjon Goldberg, Ajzyk Wołkowicz, Mosze Mendel Halter.

Do wyborów 1939 r. zgłoszono listy: Zjednoczonego Bloku Robotniczego Bund i Poalej Syjon, żydowską „bez nazwy”, Polskiej Partii Socjalistycznej i Klasowych Związków Zawodowych, chrześcijańską „bez nazwy”, Chrześcijańską Listę Gospodarczą, Związku Detalicznych i Drobnych Kupców, Klasowych Związków Zawodowych. W składzie rady znalazło się 6 radnych żydowskich (lista Organizacji Syjonistycznej i Poalej Syjon-Prawicy – 4 mandaty, lista Bundu i Poalej Syjon-Lewicy – 2) na 24. Po wyborach do rad gromadzkich w gromadzie Koło Żydzi uzyskali 4 mandaty, we wcześniejszych kadencjach nie posiadali żadnego.

We wrześniu 1939 r., pod okupacją, Niemcy zebrali Żydów na Rynku, a następnie zagonili mężczyzn do naprawy wysadzonego mostu na Warcie. Okupanci podpalili też synagogę, oskarżając Żydów o wywołanie pożaru. Nałożono na gminę żydowską kontrybucję, aresztowano inteligencję, wielu zamordowano na ulicach. Do końca 1939 r. Niemcy rozstrzelali ok. 300 Żydów. Zakazali grzebania zmarłych w mieście, zatem pochówki przeniesiono do wsi Ruszków II, gdzie chowano zmarłych jeszcze przed 1939 rokiem.

Niebawem Niemcy utworzyli w Kole otwarte getto. Na przełomie listopada i grudnia 1939 r. ok. 1,3 tys. Żydów przetrzymywali w niezniszczonej mniejszej synagodze oraz w budynku przy ul. Nowomiejskiej. W dniu 4 grudnia (albo około 10 grudnia) 1939 r. grupę 1139 osób wywieźli do Izbicy Lubelskiej, 62 osoby znalazły się w Krasnymstawie, bliżej nieokreślona grupa w Turobinie i Hrubieszowie, 175 osób – w Zamościu[1.3]. W dniu 2 października 1940 r. 150 rodzin z Koła Niemcy wysłali do Bugaju i Nowin Brdowskich (gmina Lubotyń), gdzie w początkach grudnia 1940 r. utworzono getto. W czerwcu 1941 r. grupy Żydów z Koła skierowano do obozów pracy w Wielkopolsce. W sierpniu 1941 r. około 100 kobiet i dziewcząt wysłano do obozu pracy we Wrocławiu. Grupa Żydówek z Koła i Izbicy Kujawskiej przebywała m.in. w miejscowości Oborników. Konsekwencją dokonywanych przez Niemców wysiedleń było kurczenie się populacji kolskich Żydów. W 1939 r. stanowili grupę 4987 osób, w styczniu 1940 r. – 3 tys. (w tym 500 uchodźców), w grudniu 1940 r. – 3 tys., w 1941 r. – 2 tysiące. Do Koła 12 grudnia 1941 r. przesiedlono 10 Żydów z gminy Kościelec.

Ostatecznie pozostałych w mieście Żydów z Koła Niemcy zgładzili między 7–8 a 11 grudniem 1941 r. w niemieckim nazistowskim obozie w Chełmnie nad Nerem. Wcześniej nałożyli na ostatnich ok. 2,3 tys. Żydów pogłówne w wysokości 4 marek. Pieniądze miały pokryć rzekomą podróż do mającego powstać wiosną 1942 r. getta w Małopolsce Wschodniej. Wszystkich przed wywiezieniem zgromadzili w budynkach Judenratu i synagogi.

Po wojnie powróciło do Koła niewielu Żydów. Utworzyli oddział Centralnego Komitetu Żydów Polskich, który przez pewien czas podlegał Komitetowi Okręgowemu we Włocławku. Zaprzestał on działalności w końcu lat czterdziestych XX wieku.

Bibliografia

• Guldon Z., Wijaczka J., Ludność żydowska w Wielkopolsce w drugiej połowie XVII wieku, [w:] Żydzi w Wielkopolsce na przestrzeni dziejów, red. J. Topolski, K. Modelski, Poznań 1995.
• Guldon Z., Wijaczka J., Osadnictwo żydowskie w województwach poznańskim i kaliskim w XVI–XVII wieku, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1992, nr 2–3.
• Opioła M., Kawski T., Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza, Małopolski i Śląska w latach 1918–1942, Toruń 2008.