Zapewne od połowy XVIII w. datuje się osadnictwo ludności żydowskiej w tym miasteczku. W 1787 r. mieszkało tu 387 osób w tym 86 Żydów[1.1], należących do kahału leskiego, natomiast w 1799 r. – 137.
W 1824 r. w miasteczku żyło 381 Żydów. Na terenie parafii rzymskokatolickiej w Polanie, bardzo rozległej, do której należały także Lutowiska, mieszkało w 1835 r. 970 Żydów. W połowie XIX w. miasteczko miało dwa rynki, z których jeden nosił nazwę „rynku żydowskiego”. Przy nim stała drewniana synagoga, spalona przez Niemców w lecie 1942 roku. Druga z synagog – murowana stała nieopodal. Była zbudowana na planie prostokąta 17,3 x 13,8 m i nakryta czterospadowym dachem brogowym.
W XIX w. Żydzi wysunęli się na czołowe pozycje w miejscowym handlu. W 1870 r. gmina żydowska liczyła 1247 osób. Miała dwie synagogi, dwóch rabinów (jednym z nich był Naftali Moriles), szkołę wyznaniową z 50 uczniami. W 1881 r. w Lutowiskach było 1309 Żydów na ogólną liczbę 1849 mieszkańców. W 1885 r. lokalna społeczność żydowska założyła Towarzystwo Zaliczkowe, którego prezesem został Leib Rand. Od 1893 r. fundacja Szymona Szlajnera, działająca na terenie kahału lutowiskiego, dawała posagi ubogim dziewczętom żydowskim z chwilą ich zamążpójścia. Dwór i folwark zostały pod koniec XIX w. kupione przez Samuela Randa, najbogatszego Żyda w mieście. Należało do niego także kilka folwarków w okolicznych wsiach: w Chmielu, Tarnawie Wyżnej i Żurawinie.
W 1900 r. gmina żydowska liczyła 2804 osoby, w tym w samym miasteczku było 1570 Żydów. Zarząd gminy wyznaniowej utrzymywał m.in. 2 szkoły religijne, ale nie utrzymywał rabina kahalnego. W 1902 r. rabinem został Pinkas Melech Beer, który sprawował ten urząd przez kolejne osiem lat. Pod koniec XIX w. były w miasteczku w rękach żydowskich: 3 domy zajezdne z gospodami, 2 traktiernie, 2 wyszynki wina i 3 garkuchnie. Było tu też m.in. 5 żydowskich krawców, 2 introligatorów, po 4 piekarzy i masarzy, a nawet zegarmistrz. Z Lutowisk pochodził Izydor Penner, potem ochotnik w Wojsku Polskim, uczestnik wojny polsko-bolszewickiej, następnie lekarz we Lwowie.
W czasie I wojny światowej nastąpił gwałtowny spadek liczby ludności żydowskiej, bowiem przed wybuchem wojny w miasteczku żyło ok. 1800 Żydów, zaś w 1921 r. tylko 1242, co stanowiło 57,4% ogółu mieszkańców. Pomimo to, Lutowiska aż do II wojny światowej były największym w tej części Bieszczadów skupiskiem ludności żydowskiej. Od 1930 r. rabinem był Mani Ajzenhandler, natomiast przewodniczącym kahału – Mendel Eisenhänder. Do 1934 r. liczebność Żydów wzrosła do 1529 osób. Większość stanowili chasydzi, ale szybko rosły wpływy syjonistów. Działało Kółko Gospodarskie Żydowskiego Towarzystwa Rolniczego oraz Stowarzyszenie Rękodzielników Żydowskich Jad Charuzim. Ostatnim rabinem Lutowisk był Jerachimel Rathaus.
W latach 1939–1941 Lutowiska znalazły się w sowieckiej strefie okupacyjnej. Sowieci zainstalowali się tutaj 27 września 1939 r., bezzwłocznie przeprowadzając nacjonalizację przedsiębiorczości oraz wprowadzając zakaz działania partii politycznych i organizacji społecznych[1.2]. Zapewne wówczas część Żydów wywieziono w głąb sowieckiego imperium. Niemcy zajęli je po 22.06.1941 roku. Wówczas w miasteczku było 1420 Żydów. Na czele Judenratu okupanci postawili Arona Randa.
22.06.1942 r., dwóch gestapowców z Ustrzyk Dolnych: Johan Bäcker i Arnold Doppke oraz żandarm o nazwisku Pfejfer przy pomocy policji ukraińskiej, której komendantem był Hrycak, a jego zastępcą Kilkus, rozstrzelało ok. 650 lutowiskich Żydów. Wcześniej spędzono wszystkich Żydów na rynek i dokonano selekcji. Tych na rozstrzelanie zamknięto w budynku sądu i plebańskiej oborze. Dołączono do nich cztery rodziny Cyganów. Egzekucji dokonywano koło kościoła. Trwała do godziny 21 wieczorem do 5 rano. Z masakry uratowała się tylko 17-letnia Blima Meyer, którą żywą zasypano w zbiorowej mogile. The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust podaje liczbę 800 Żydów, którzy byli w miejscowości przed zbrodnią ludobójstwa. Być może stanowiące różnicę 150 osób to ci, którzy zostali wywiezieni z Lutowisk do niemieckiego nazistowskiego obozu w Zasławiu, gdzie ponieśli śmierć.
Zabudowa Lutowisk była drewniana. Domy żydowskie przy rynku spalono razem z obydwiema synagogami. Z większej murowanej synagogi, pochodzącej zapewne z przełomu XIX i XX w. zachował się fragment betonowych murów wyznaczający jej zarys 13 x 11 m. Pod koniec II wojny światowej mury zostały wykorzystane jako punkt oporu, o czym świadczą wykute w nich otwory strzelnicze. Z dawnej zabudowy pozostały tylko: dawny budynek szkoły, dawna apteka, dom z wieżyczką oraz kościół.
Kiedy stało się jasne, w jaki sposób Niemcy „rozwiązują kwestię żydowską”, ok. 60 Żydów ukryło się w szałasach w wysokich partiach gór, pod Bukowym Berdem. Zdradzeni przez miejscowych Bojków, wszyscy zginęli w zorganizowanej przez Niemców obławie. Pogrzebano ich w miejscu, gdzie zostali zamordowani. Ich zbiorowa mogiła jest nieoznaczona. Z zagłady uratował się wspomniany już Lejb Rand wraz z żoną oraz część z tych, których wcześniej władza sowiecka wywiozła na Sybir.
Bibliografia
- Lutowiska, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, red. S. Spector, G. Wigoder, t. 2, New York 2001, s. 768.
- Sefer jickor mukdasz le-Jehudej ha-ajarot sze-nispu ba-szoa be-szanim 1939-1944 Linsk, Istrik, Baligrod, Litowsk we-ha-swiwa, red. N. Mark, Sz. Friedlander, Tel Awiw 1965.
- [1.1] Motylewicz J., Miasta w ziemi przemyskiej i sanockiej w drugiej połowie XVII i XVIII w., Przemyśl – Rzeszów 1993, s. 249, podaje, iż na początku II połowy XVIII w. było tu 1078 Żydów na 1436 mieszkańców. Nie wydaje się to jednak w żadnej mierze prawdopodobne.
- [1.2] Lutowiska, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, red. S. Spector, G. Wigoder, t. 2, New York 2001, s. 768.