Pierwsze wzmianki o Żydach lwóweckich pochodzą z drugiej połowy XVII w., choć niektóre opracowania historiograficzne podają początek osadnictwa na koniec XVI wieku.
Wiadomo, że w drugiej połowie XVII w. mieszkał tutaj chirurg nazwiskiem Maś. Gmina żydowska istniała przynajmniej od 1719 roku. Rozkwit tutejszej społeczności żydowskiej nastąpił w XVIII w. za sprawą przywileju osadniczego, który Żydom nadał dziedzic Lwówka, kasztelan biechowski Adam Kazimierz z Werbna Pawłowski. Nastąpiło to 20 czerwca 1725 roku.
Przywilej brzmiał następująco: „Co rok wolno Żydom wybierać spośród siebie starszych, żeby się sądzili między sobą według praw swoich. Wolno im handlować żelazem, suknem, powrozami, skórami, galonami, potrzebami jedwabnemi, malzanami, kitejkami, wszelkiemi materyami i wełną, byle kościelnych rzeczy nie kupowali ani dworskich. Wolno im na rzeź bić i sprzedawać w mieście woły, krowy, jałowice i skory. Wolno im obcym Żydom, kupującym w majętnościach dziedzica, woły, krowy, cielęta, skopy i insze bydło zabierać; obcym Żydom wolno tylko podczas jarmarku handlować. Tylko w sprawach ważnych wolno przysięgać. W końcu folwarku wydzieli im się miejsce na cmentarz. Do straży miasta należeć będą i do składki na żołnierza, która wynosić ma na miesiąc 24 złp. Starsi są od tego wolni. Każdy ma mieć sikawkę i cebry do wody pod winą 5 grzywien. W sprawach chrześcijanina z Żydem starsi według słuszności sądzić mają; apelacya do dziedzica dozwolona. Gdyby Żyd miał krzywdę od chrześcijanina, powinien skarżyć przed burmistrzem lub wójtem; apelacya do dziedzica dozwolona. Według praw żydowskich w inszych miastach Żydzi obcy powinni dawać od skór po groszy 3, lecz ich Żydzi lwóweccy od nich kupować w mieście ani na przedmieściu ani na gruncie wiejskim nie powinni, chyba za pozwoleniem cechu szewskiego i kuśnierskiego. Marlice i skóry po wsiach wolno im kupować. Żydom rzemiosła krawieckiego i kuśnierskiego wolno wkupować się do cechu za złożeniem wosku funtów cztery i składki. Solą ani śledziem ani sztokfiszem nie wolno im handlować w mieście pod winą 30 grzywien. Bożnica i domy żydowskie wolne są od czynszu zamkowego. Rabina podług woli lwóweckich Żydów przyjąć wolno. Urząd Żydów lwóweckich bez aprobacyi zamkowej jest nieważny. Muzyki na weselach nie wolno im używać za zgodą proboszcza. Żydzi obcy kantorowi farnego kościoła lwóweckiego kozubalca dawać nie mają, za to Żydzi lwóweccy temuż kantorowi mają dawać rocznie 10 złp. „Kirchhof” Żydom lwóweckim wszerz aż do płotów dozwala się. Żyda żadnego ani pańskich faktorów, do synagogi lwóweckiej należących, od podatków żydowskich nie uwalnia się, oprócz Jakóba Reiera, jako człowieka starego i zasłużonego. Wolno przyjąć Żyda obcego do społeczności Żydów lwóweckich lub też nie. Obcy Żydzi od miasta Lwówka wszerz i dłuż w targu i kupnie Żydom lwóweckim przeszkadzać nie powinni, jednakże obcym Żydom z Polski, Śląska, margrabstwa itd. wolno wełnę zamkową i z folwarków, do zamku lwóweckiego należących, kupować, jako też woły, krowy, braki i każdą rzecz, należącą do zamku, także arendy trzymać i gorzałkę; tacy do synagogi żydowskiej składki płacić nie potrzebują. Którzyby chcieli domy budować, dostaną drzewo od dziedzica. Za zgodą i zapłatą Żydzi lwóweccy do zamku mięso dawać będą, dla ptaków jednak do zamku od zabitego bydlęcia serce darmo dawać mają. Skór z wołów, krów, cieląt, skopów, marlic itd., zamek Żydom lwóweckim dawać nie będzie, jako też niedźwiedzi, wilków i lisów. Skopów, braków z owiec i bydła rogatego Żydzi lwóweccy z zamku brać nie będą. Ani koni na sprzedaż zamek dawać im nie będzie ani od nich koni i wozów zabierać. Soli i śledzi na swą potrzebę wolno im kupować, gdzie wola. Zamek ryb na sprzedaż dawać im nie będzie, wolno im jednak będzie kupić na swoją potrzebę, kiedy pańskie będą do sprzedania. Wolni są od dawania do zamku cieląt i łojic. Nie wolno kupować po wsiach od kmieci, którzyby nie byli zamożni w bydle, od adwentu do niedzieli kwietnej pod winą 20 grzywien. Żydom, którzy konie mają, wolno co poniedziałek przywieść drzewo leżące w borach do opału. Choćby było w Lwówku Żydów 100, 200 lub więcej, nie więcej dawać mają każdego roku do zamku jak 2000 złp”[1.1].
W 1789 r. Żydzi lwóweccy musieli płacić zamkowi daniny i powinności. Synagoga płaciła w dwóch ratach 200 złp.; cukru oddawali rocznie „głów 9”; przy elekcji starszych – 3 złp; handlujący końmi – 200 złp.; szynkujący – 126 złp; Żyd wypiekający – 18 złp.
Lwówek i okoliczne dobra dostały się pod koniec XVIII w. w ręce rodu Korzbok-Łąckich. Samuel, który zapoczątkował kupiecki ród Efraimów we Lwówku, był jednym z sygnatariuszy dokumentu osadniczego z lat 1797/1799 między lwówecką gminą żydowską a Melchiorem Łąckim z Bolewic. Ugodę podpisano 30 listopada 1793 roku. Żydzi zobowiązali się do płacenia co roku 200 florenów za możliwość handlu końmi i korzystania z pastwisk. Dodatkowo mieli ponosić opłatę 7 dukatów rocznie za handel warzywami i 10 dukatów za handel cukrem. Mogli oni także beczkować piwo produkowane przez dziedzica do 2 ton tygodniowo. Ugoda regulowała także kwestie kar za naruszenie prawa. Dziedzic wydał pozwolenie na budowę domu rabina i zobowiązał się dostarczyć materiały.
Pod koniec XVIII wieku w mieście mieszkało 443 Żydów, w tym 27 krawców (na 38 w całym Lwówku) oraz 10 kuśnierzy (na 15).
W sierpniu 1813 r. miasto strawił pożar. Spłonęła synagoga i wiele żydowskich zabudowań; wielu Żydów opuściło wówczas miasto. Dziedzic ofiarował materiały na wybudowanie nowej synagogi. W zarządzie gminy zasiadali wówczas Dawid Manasse, Wolff Samuel i Selig Schwerin, rabinem był Jakub Cohn Spiro. Kolejnymi rabinami w Lwówku byli: Mojżesz Gabriel Samter z Leszna (1832–1837), M. L. Spiro (do 1845), Jakub Hamburger (1852–1859), Levin Lipschuetz. Loewenthal (1876–1881), Meier Aschkenaze (1883–1885.
Synagogę odbudowano w 1858 roku. Od 1834 r. w mieście funkcjonowała żydowska szkoła podstawowa. Najpierw dwuklasowa, w 1878 r. stała się jednoklasowa. W 1898 r. uczęszczało do niej już tylko 45 dzieci, a w 1909 dwadzieścioro.
Do lwóweckiej synagogi w drugiej połowie XIX w. uczęszczało 540 Żydów (w 1871 roku) – był to szczyt demograficzny wspólnoty. Potem liczebność społeczności żydowskiej stopniowo jednak spadała, a w 1880 r. wynosiła 445 osób wobec 2466 ogółu mieszkańców.
W 1905 r. we Lwówku mieszkało już tylko 225 Żydów, stanowiąc około 10% mieszkańców.
Tutejsi Żydzi masowo odpływali w głąb Niemiec. W związku z malejącą liczbą wiernych, w 1904 r. połączono gminę lwówecką i pniewską. W 1907 r. mieszkało w Lwówku 180 Żydów.
Po powstaniu wielkopolskim w latach 1918–1919 Lwówek znalazł się na powrót w rękach polskich. Wobec tego większość pozostałych tu jeszcze Żydów, wychowanych w kulturze niemieckiej i posługujących się językiem niemieckim, opuściła miasto. W latach 20. XX w. zlikwidowano szkołę żydowską, kierując ostatnich uczniów do szkoły ewangelickiej. W latach 30. XX w. osiedliło się jednak we Lwówku kilka rodzin rodem z byłego zaboru rosyjskiego. Dołączono je do gminy obejmującej Nowy Tomyśl i Zbąszyń.
W 1939 r. było we Lwówku 28 Żydów. Podczas okupacji niemieckiej Polski Żydów ze Lwówka 7 listopada 1939 r. wysiedlono i przetransportowano do Buku. Tam zgromadzono ok. 1,3 tys. osób m.in. z Nowego Tomyśla, Szamotuł, Pniew, Wronek, Sierakowa, Kłecka. Następnie przewieziono je do obozu przejściowego w Młyniewie koło Grodziska, a stamtąd – Generalnego Gubernatorstwa. Zagładę miała przeżyć jedynie mieszana, żydowsko-niemiecka rodzina Fuchsów. Po wojnie wrócił do Lwówka, aby w 1960 r. wyemigrować do Izraela.
Bibliografia
- Karwowski S., Lwówek i jego dziedzice, Poznań 1914.
- Konieczny S., Dzieje Żydów lwóweckich w zarysie, „Bibliotecznik. Jednodniówka wydawana przez bibliotekę publiczną miasta i gminy Lwówek” z 16–17.06.2014, ss. 1–2.
- Lwowek, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, red. S. Spector, G. Wigoder, t. 2, New York 2001, s. 775.
- Lwówek, [w:] Słownik geograficzny Królestwa Polskiego i innych krajów słowiańskich, red. F. Sulimierski, B. Chlebowski, W. Walewski, Warszawa 1884, t. V, s. 554.
- Ziółkowska A., Szamotuły w latach II wojny światowej, Muzeum – Zamek Górków w Szamotułach [online] http://zamek.org.pl/aktualnosci/losy-szamotulan-i-ich-rodzin-w-czasie-okupacji-hitlerowskiej-1939-1945/ [dostęp: 02.01.2021].]].
