Pierwsza wzmianka o Żydach w Lesznie pochodzi z 1604 r. Przywilej z 10 marca 1628 r. pozwalał im na posiadanie własnych domów, za które musieli płacić czynsz właścicielowi miasta. W tym czasie w rękach leszczyńskich Żydów, trudniących się głównie handlem i rzemiosłem, znajdowało się 28 domów mieszkalnych. Wśród żydowskich rzemieślników byli: szklarze, krawcy, kapelusznicy, kuśnierze, jubilerzy, ślusarze, garbarze, złotnicy oraz fryzjerzy. Osobną pozycję zajmowali pośród nich tragarze, którzy posiadali nawet własny związek. W 1690 r. specjalny przywilej otrzymali żydowscy muzykanci. Ponieważ na tutejszych kupców żydowskich nakładano pewne ograniczenia, wyspecjalizowali się w handlu nie tylko z innymi miastami polskimi (szczególnie z Wrocławiem), lecz także zagranicznymi (docierali nawet do granic państwa tureckiego). Handlowali głównie suknem, ale popularny wśród nich był także handel skórami. Działalność ta doprowadziła do znacznego wzrostu ich zamożności.

Żydzi leszczyńscy ponieśli duże straty podczas walk potopu szwedzkiego oraz wojny północnej. W nocy z 28 na 29 kwietnia 1656 r. miasto stanęło w płomieniach, które pochłonęły wiele ofiar. Miasto zostało spalone przez zwycięskie wojska polskie w odwecie za przejście mieszkańców na stronę szwedzką. Z ok. 400 rodzin żydowskich jedynie ok. 100 udało się uciec na Śląsk. Pomimo dotkliwych zniszczeń gmina leszczyńska szybko zaczęła się odradzać.

Kolejne nieszczęście dotknęło miasto i jego żydowskich mieszkańców 29 lipca 1707 r., kiedy to Leszno zajęły wojska rosyjskie. Nałożyły one na ludność żydowską wysoką kontrybucję, która nie uchroniła jej jednak przed aktami przemocy i podpaleniem dzielnicy żydowskiej przez Rosjan. Tego dnia wielu miejscowych Żydów zamordowano, inni ratowali się ucieczką na Śląsk. Ci ostatni później powrócili do Leszna.

25 lipca 1709 r. spadło na Żydów kolejne nieszczęście – oskarżono ich o sprowadzenie do Leszna zarazy. Większość z nich (ok. 8 tys.) zmuszono do ucieczki z miasta. Czas zagrożenia spędzili w okolicznych lasach. Po opanowaniu zarazy powrócili do Leszna.

W krótkim czasie gmina stała się jedną z największych w Rzeczypospolitej. W XVIII w. Żydzi leszczyńscy, po zapaści finansowej kahału w Poznaniu, przejęli kontrolę nad ziemstwem wielkopolskim. Od 1714 do 1764 r. kahał w Lesznie reprezentował wielkopolskich Żydów w Sejmie Czterech Ziem. Rozwojowi sprzyjała pozycja w handlu regionalnym i ponadregionalnym. Żydzi z Leszna byli stałymi gośćmi na targach w Lipsku, Frankfurcie, Berlinie, Gdańsku, Królewcu, Petersburgu, Jarosławiu, Brodach. Utrzymywali stałe kontakty z Turcją, Persją, Rosją. Wraz z sukcesami ekonomicznym rozwijano kulturę, sztukę i naukę. W 1767 r. działało siedem jesziw. Jedna z nich, tzw. szkoła rabinów,cieszyła wielkim uznaniem w Europie. Studiowały w niej setki osób z Polski, Moraw, Czech, Prus. W 1798 r. było 53 studentów (bachurim). Rabini z Leszna obejmowali potem rabinaty w najważniejszych gminach europejskich we Francji, Niderlandach, Anglii, Niemczech czy Włoszech. Wśród najbardziej znanych rabinów XVIII–XIX w. byli m.in. Mordechaj Hirsz, Abraham Abusz Lissa, Dawid Tewele, Jakow Lorbeerbaum, Akiwa Eiger, Rafael Kosz oraz Ludwig Kalisch. Jeszcze w połowie XIX w. istniało w Lesznie ponad 20 domów modlitwy i 18 żydowskich księgarń. Żydzi nazywali Leszno Główną Synagogą Wielkopolski (Hauptsynagoge von Großpolen), a także – na pamiątkę siedmiu tutejszych uczonych noszących imię Loeb – Jaskinią Lwa (Löwenhöhle).

W 1792 r. zaczęto odbudowywać dzielnicę żydowską w kształcie, który przetrwał do XX w; co ciekawe, równocześnie dzielnica formalnie została zlikwidowana, bowiem od końca stulecia mogli mieszkać już na terenie całego Leszna. Wiele osób, zwłaszcza lepiej sytuowanych oraz opowiadających się za modernizacją, korzystało z tej możliwości.

Mimo sporej liczebności, w XIX w. znaczenie gminy zaczęło maleć za sprawą zmian demograficznych. W 1789 r. mieszkało w Lesznie 4,5 tys. Żydów, w 1793 r. – 2991 (43,9% ogółu mieszkańców), w 1800 r. – 3677 (40%), w 1833 r. – 3960, w 1840 r. – 3466 (39,2%), w 1858 r. – 2578 (27%), w 1861 r. – 2370 (25,7%), w 1871 r. – 1889 (18%), w 1895 r. – 1206 (8,9%), w 1903 r. – 1210 (8,5%). Jednocześnie gmina była poważnie zadłużona; w 1842 r. dług sięgał 72 230 talarów. Aby spłacić wierzytelności, jeden z jej członków, Dawid Mankiewicz, podczas licytacji odkupił całą infrastrukturę, na którą składała się synagoga, dom pożarniczy, dom kahalny, łaźnia rytualna, szpital, jatki handlowe, rzeźnia rytualną, dom przedpogrzebowy, dom grabarza i cmentarz, po czym zwrócił gminie.

Przez cały wiek XIX rośli w siłę zwolennicy Haskali. W 1842 r. patenty naturalizacyjne posiadało 416 Żydów, a patenty tolerancyjne – 523. Wielu młodych talmudystów odchodziło od tradycyjnych studiów w tradycji aszkenazyjskiej na rzecz syntetycznego ujęcia judaizmu, łączenia starego z nowym. Mniej religijni chętnie wysyłali synów do leszczyńskiego gimnazjum; w 1830 r. Żydzi stanowili w nim 5% ogółu uczniów, w końcu lat 40. XIX w. – ponad 30%. W 1848 r. utworzono żydowską szkołę dla dziewcząt i chłopców, która przetrwała do 1921 roku. Początkowo kształciło się w niej ok. 450 dzieci (pracowało 6 nauczycieli), w 1861 – 291, w 1920 – 39 (1).

Wpływy religijnych tradycjonalistów były jednak znaczące aż do lat 60.–70. XIX wieku. Jeszcze w 1842 r. działały dwa bet midrasze, a kazania w synagodze w języku niemieckim wygłaszano tylko dwa razy do roku. Od ok. 1870 r. działała jesziwa, w której w latach 1898–1900 nauczał rabin Imanuel Deitsch, a następnie Samuel Baeck i Siegfried Gelles.

Na terenie gminy działały żydowskie stowarzyszenia, najpierw bractwa i cechy, posiadające własne domy modlitwy, później stowarzyszenia świeckie, często o charakterze samopomocowym i dobroczynnym. Owe bractwa stanowiły, ujęte w XIX w. w ramy stowarzyszeń: Chewra Kadisza, Metahare Hamessim (od 1787), Nos'e Hamittoh (od 1787), Kabronim (od lat 70. XVIII w.). Z czasem dołączyły do tej listy m.in. Fundusz Emerytalny (Alter-Versorgungsanstalt), Towarzystwo na rzecz Uposażenia Studentów Izraelickich (Verein zur Bekleidung israelitischer Schüler), Towarzystwo na rzecz Uposażenia Dziewcząt (Mädchen-Bekleidungs-Verein), Towarzystwo Zaopatrzenia w Drewno i Węgiel (Holz und Kohlenvert Verein), Fundacja Sachsów na rzecz Kształcenia Nauczycieli (Sachs'sche Stiftung zur Heranbildung von Lehrern), Harmonia, Towarzystwo Historii i Literatury Żydowskiej (Verein für jüdische Geschichte und Literatur).

Masowy odpływ ludności żydowskiej z Leszna nastąpił po I wojnie światowej. Po 1924 r. liczba Żydów spadła do tylko ok. 160 osób; na tym poziomie pozostała do 1939 r. Zdecydowana większość utrzymywała się z prowadzenia niewielkich firm, przedsiębiorstw i warsztatów, głównie o charakterze rodzinnym. Większe role w mieście odgrywali jedynie kupiec zbożowy Hans Kretschmer oraz firmy: Fabryka Maszyn i Odlewni Metali (właściciel – inż. Adolf Pachter), Fabryka Odzieży (właściciel – A.W. Goldschmidt) oraz Wytwórnia Trykotów „Obrót”.

W Lesznie działała nadal gmina żydowska, którą przekształcono w Zarząd Gmin Żydowskich z siedzibą w Lesznie. Należały do niego społeczności żydowskie z pobliskich miejscowości: Bojanowa, Rawicza, Śmigla, Czempina, Jutrosina, Krobi oraz Borku Wielkopolskiego.

Do 1921 r. w Lesznie działała szkoła żydowska, do której uczęszczało 39 uczniów. Szkołę zlikwidowano z powodu wyjazdu do Niemiec kierującej nią nauczycielki Jenny Barschak. Dzieci żydowskie od tego czasu uczęszczały do szkoły ewangelickiej, a później do szkół państwowych. Wykształcenie średnie niektóre z nich zdobywały później w leszczyńskich gimnazjach.

Po zajęciu Leszna przez Niemców we wrześniu 1939 r. miejscowym Żydom skonfiskowano majątki. Niektórzy z nich jeszcze jesienią 1939 r. dobrowolnie wyjechali do Generalnego Gubernatorstwa. Były to rodziny Diamantów, Kretschmerów, Kalmusów, Pachterów, Kibelów i Litwaków. Pozostałych Żydów leszczyńskich Niemcy deportowali w grudniu 1939 r. do Tomaszowa Mazowieckiego, Sokołowa Podlaskiego oraz do Sarnak w powiecie siedleckim. 

Bibliografia

• Czwojdrak D., Z dziejów ludności żydowskiej w południowo-zachodniej Wielkopolsce, Grabonóg 2004.
• Guldon Z., Wijaczka J., Ludność żydowska w Wielkopolsce w drugiej połowie XVII wieku, [w:] Żydzi w Wielkopolsce na przestrzeni dziejów, Poznań 1995.
• Guldon Z., Wijaczka J., Osadnictwo żydowskie w województwach poznańskim i kaliskim w XVI–XVII wieku, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1992, nr 2–3.
• Heppner A., Herzberg I., Aus Verganheit und Gegenwart der Juden und der jüdischen Gemeinden in den Posener Landen, Koschmin–Bromberg 1904–1909.
• Kemlein S., Żydzi w Wielkim Księstwie Poznańskim 1815–1848, Poznań 2001.
• Lewin L., Geschichte der Juden in Lissa, Pinne 1904.
• Maćkowiak M., Żydzi w Lesznie, Leszno 2006.