Historia starego cmentarza żydowskiego w Lublinie sięga pierwszej połowy XVI wieku. Został założony na zadrzewionym wzgórzu, zwanym Grodzisko, które do końca X w. pełniło funkcje obronne. Dysponujemy dokumentem królewskim z 1555 r. potwierdzającym prawo Żydów do użytkowania części wzgórza Grodzisko na miejsce grzebalne. Nie można jednak tej daty uznać za datę założenia cmentarza. Biorąc pod uwagę fakt, że najstarszy i zachowany do dziś nagrobek został wzniesiony w 1541 r., uważa się, że dokument królewski jedynie uprawomocnił faktyczny stan rzeczy[1.1]. Z czasem obszar grzebalny objął cały teren wzniesienia.

W pierwszej połowie XVII w. cmentarz otoczony został istniejącym do dziś murem. Przy okazji badań archeologicznych stwierdzono, że w XVII w. na całej powierzchni wzgórza utworzony został nasyp ziemny metrowej grubości, na którym dokonywane były kolejne pochówki[refr:|Trzciński A., Wartości historyczne, religijne i artystyczne starego cmentarza żydowskiego w Lublinie, [w:] Żydzi Lubelscy. Materiały z sesji poświęconej Żydom lubelskim (Lublin, 14–16 grudnia 1994 r.), red. W. Hawryluk, G. Linkowski, Lublin 1996, s. 90.]].

Cmentarz był w przeszłości wielokrotnie niszczony. W połowie XIX w. został zdewastowany przez wojska stacjonujące w pobliskim klasztorze franciszkanów. Najpoważniej ucierpiał w czasie II wojny światowej, ze względu na strategiczne walory wzgórza Grodzisko. Zniszczeniu uległo wówczas ok. 200 nagrobków[1.2] Nadal widoczne są resztki obwarowań ziemnych i leje po bombach.

Z ogromnej ilości nagrobków, które ciasno ustawione były na całej powierzchni wzgórza, do dziś zachowało się ok. 60 macew. Część macew została wykorzystana przez Niemców do utwardzania dróg i placów, część uległa zniszczeniu w okresie powojennym, jednakże nadal można tam zobaczyć wiele nagrobków osób szczególnie zasłużonych dla lubelskiej społeczności żydowskiej.

W latach 1968, 1974 i 1976 na cmentarzu prowadzono badania archeologiczne, zmierzające do odnalezienia starego grodziska. W ich trakcie w grobach odnaleziono deski, używane zamiast trumien do obramowania ciała przed zasypaniem. Archeolodzy stwierdzili też obecność skorupek ceramicznych, które przez setki lat wyznawcy judaizmu kładli na oczach zmarłych. Zwyczaj ten wywodzi się z Talmudu, który mówi: „Każdy człowiek ma za życia zawiść w oczach. Wzrokiem zazdrości i pożąda. Nic, nawet po śmierci, nie jest w stanie uspokoić oczu. Trzeba zatem, by zmarły wyzbył się doczesnych pragnień, a tylko wtedy kończą się nasze pragnienia, gdy się oczy zakryje”.

Odnaleziono także kłódki, tradycyjnie wkładane do grobu jako symbol jego zamknięcia. Paweł Fijałkowski w swym opracowaniu Obrządek pogrzebowy Żydów polskich w świetle badań archeologicznych opisuje jeszcze jeden z powodów takiego postępowania: „​W Wyszogrodzie kładziono zmarłemu kłódkę na usta, by „nie mówił”. Dokładniejszą interpretację uzyskałem w Sochaczewie. Kładąc kłódkę do grobu chciano, by zmarły „na tamtym świecie nie mówił, co się tutaj dzieje”, przy czym kładziono ją nie dosłownie na usta, lecz na deskę wierzchnią, na wysokości ust. W Przemyślu kładziono zmarłemu kłódkę po to, „by nie mówił złych rzeczy”[1.3].

Po zakończeniu wojny, ówczesne władze komunistyczne miasta całkowicie zaniedbały nekropolię. Naprawę muru otaczającego cmentarz przeprowadzili w latach 1944–1945 nieliczni lubelscy Żydzi powracający do wyzwolonego Lublina[1.4]. Dopiero w latach 80. XX w. Towarzystwo Opieki nad Pamiątkami Kultury Żydowskiej w Lublinie przeprowadziło prace porządkowe i wnikliwą inwentaryzację cmentarza. W okresie 1988–1991 doszło do kilkukrotnych aktów wandalizmu, w których zostało zniszczonych 40 nagrobków.

W najstarszej części cmentarza, od strony wejścia od ul. Kalinowszczyzna, pierwsza macewa po lewej stronie to nagrobek uczonego talmudysty Jaakowa Kopelmana, zmarłego w 1541 roku. Jest to najstarszy nagrobek żydowski w Polsce, stojący na swym pierwotnym miejscu. W pobliżu znajdują się dwie nieco późniejsze macewy z 1552 i 1543 roku. Te trzy stele reprezentują rozwiązania formalne typowe dla najstarszych nagrobków Żydów aszkenazyjskich. Są to surowe płyty kamienne, bez ozdób, z nieco archaicznym krojem liter.

Nieopodal znajdują się macewy z XVII, XVIII i XIX w., o wyraźnie odmiennych formach i zdobnictwie. Pojawiają się na nich liczne elementy architektoniczne oraz dekoracja z motywami zwierzęcymi, roślinnymi i geometrycznymi. Można na nich zobaczyć różne formy liternictwa hebrajskiego, zaś niektóre litery posiadały zoomorficzne lub roślinne ozdobniki[1.5]. Na dwóch z zachowanych na lubelskim kirkucie płytach widoczne są też ślady dawnej polichromii.

W tej części nekropolii znajduje się odnowiony i zabezpieczony współczesnym, ażurowym ohelem nagrobek cadyka Jakuba Icchaka Horowica, słynnego Widzącego z Lublina, zmarłego 15 sierpnia 1815 roku. Jak podaje Marcin Wodziński w książce Groby cadyków w Polsce, jest to najstarszy w Polsce zachowany w całości nagrobek cadyka. Na macewie Widzącego potomni wyryli w języku hebrajskim epitafium o treści:

„Ta stela świadkiem, stela święta, świętości naszego mistrza, gaona, naszej mocy, światła naszych oczu, rozkoszy naszych serc. I cały Dom Izraela niech płacze, bo zaćmiło się światło naszej mocy w dzień pożaru domu naszego Pana. Oto dzień odejścia męża świętego, bożego, chluby pokolenia, naszego nauczyciela, pana i mistrza, czcigodnego pana, pobożnego, sławnego we wszystkich krańcach ziemi, naszego nauczyciela, pana i mistrza Jakuba Izaaka, syna naszego nauczyciela, pana i mistrza Abrahama Eliezera lewity Horowica (pamięć sprawiedliwego i świętego niech będzie błogosławiona), który wielu odwiódł od grzechu i wielu poszło ku jego światłu. Patrzyli i radowali się synowie pokolenia! I radość obróciła się w smutek, w dzień gorzki 9 aw roku: „ziemia się zatrzęsła” według krótkiego rachunku. Niech jego dusza będzie związana w węzełku życia”[1.6].

Macewę Widzącego zdobi zrekonstruowana polichromia. Naczółek nagrobka zdobi płaskorzeźba dwóch lwów adorujących dzban i misę – naczynia Lewitów.

Na lubelskim kirkucie zachowały się też nagrobki innych znanych postaci. Kilkanaście metrów od nagrobka Widzącego stoi potężna płyta bez ozdób, z wykutym po obu stronach obszernym tekstem. Jest to nagrobek słynnego rabina i twórcy lubelskiej jesziwy – Szaloma Szachny (zm. 1558).

Nieco wyżej, na szczycie wzgórza, znajduje się skupisko nagrobków wielu znanych rabinów i innych osobistości lubelskiej gminy. Wśród nich stoi posklejana i niekompletna, a ostatnio częściowo zrekonstruowana w białym kamieniu macewa rabiego Szlomo syna Jechiela Lurii, zwanego Maharszalem (zm. 1573). Był on wybitnym talmudystą, autorem wielu dzieł religijnych, a także pierwszym z przełożonych lubelskiej jesziwy, który został oficjalnie mianowany przez króla rektorem. Jego imieniem nazwano największą lubelską synagogę przy ul. Jatecznej.

Na cmentarzu pochowani są również: talmudysta Jehuda Lejbel syn Meira Aszkenazy (zm. 1597), rabin Cwi-Hirsz syn Zacharii Mendla (zm. 1690), rabin Icchok Ajzyk Segal (zm.  1735). Na uwagę zasługuje też nagrobek z wyrzeźbioną Artemis z łukiem, należący do Abrahama syna Chaima (zm. 1762), który był prezesem Sejmu Czterech Ziem. Ostatnie pochówki na starym cmentarzu miały miejsce w 1830 roku. Od 1829 r. czynny był już nowy cmentarz żydowski, przy ul. Walecznych.

Zespół nagrobków zachowanych na starym kirkucie w Lublinie odzwierciedla procesy rozwoju żydowskiej sztuki sepulkralnej od pierwszej połowy XVI w. aż po lata 30. XIX wieku. Większość z zachowanych tu obiektów to typowe dla sztuki Żydów aszkenazyjskich nagrobki w formie pionowej, kamiennej steli. Najstarsze macewy – prostokątne płyty pozbawione dekoracji i zapełnione wgłębną inskrypcją, reprezentują typ nagrobków średniowiecznych. Renesansowe stele z końca XVI i początku XVII w., skomponowane są na wzór edikuli lub portalu z wyraźnie wyodrębnionym zwieńczeniem, na którym umieszczane są przedstawienia symboliczne. Posiadają one zazwyczaj wypukłe inskrypcje. Na lubelskim cmentarzu nie zachowały się nagrobki typowo barokowe, jednak szereg macew z połowy XVII w. dekorowanych jest w stylu łączącym elementy baroku i manieryzmu. Nagrobki osiemnastowieczne nawiązują często w swej surowej formie i stylistyce do starszych, średniowiecznych macew. Inne – z tego samego okresu – charakteryzują się rozbudowaną symboliką.

Od początku XIX w. na niektórych stelach pojawiają się elementy klasycyzmu. Najlepszym przykładem tego rodzaju obiektu jest nagrobek Widzącego z Lublina z 1815 roku[1.7].

Na początku 2011 r. fundacja rodziny Rothschildów przekazała 18 000 funtów brytyjskich na ratowanie cmentarza. Kolejne 70 000 zł przekazała też Gmina Wyznaniowa Żydowska w Warszawie. 

Źródła:

• Blumental N., Lublin po drugiej wojnie światowej, [w:] Tam był kiedyś mój dom... Księgi pamięci gmin żydowskich, wybór i opr. M. Adamczyk-Garbowska, A. Kopciowski, A. Trzciński, Lublin 2009.
• Fijałkowski P., Obrządek pogrzebowy Żydów polskich w świetle badań archeologicznych, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1989, nr 3/151, ss. 25–42.
• Trzciński A., Śladami zabytków kultury żydowskiej na Lubelszczyźnie, Warszawa – Lublin 1990,
• Trzciński A., Wartości historyczne, religijne i artystyczne starego cmentarza żydowskiego w Lublinie, [w:] Żydzi Lubelscy. Materiały z sesji poświęconej Żydom lubelskim (Lublin, 14–16 grudnia 1994 r.), red. W. Hawryluk, G. Linkowski, Lublin 1996, ss. 89–96, 139–143.
• Wodziński M., Groby cadyków, Wrocław 1998.