Zgodnie z wydanym w 1728 r. reskryptem królewskim, zarówno w Hinterpommern (Pomorze Tylne), jak i w Lęborku oraz Bytowie (Bütow), tolerowane było osiedlanie się rodzin żydowskich posiadających przywileje. Mimo to, wówczas w Lęborku nie mieszkała jeszcze żadna rodzina żydowska.

Pierwsze wzmianki o dwóch takich rodzinach (razem 15 osób), pochodzą dopiero z 1752 roku. Mieszkał wówczas w Lęborku Moses Casper (Caspar) wraz z żoną oraz pięcioma synami – najstarszy był Gottlieb Moses, a następnie Levin, Wulff, Casper oraz Benedikt. Ponadto mieszkało z nimi troje innych krewnych, parobek imieniem Daniel oraz wychowanek, również Gottlieb. Drugą rodzinę żydowską stanowił grabarz Joseph Wulff wraz z żoną. W Lęborku mieszkał wówczas także nauczyciel pochodzenia żydowskiego.
W 1764 r. trzy rodziny żydowskie mieszkające w mieście płaciły 44 talary za ochronę ze strony państwa, z czego Moses Casper płacił 12 talarów, a Lewin Moses i Casper Isaac po 16 talarów każdy. Dwa lata później do miasta przybył Seelig Meyer, który w zamian za pozwolenie na osiedlenie się w mieście musiał zobowiązać się do wykupienia od Rządu Berlińskiego towarów o wartości 1 000 talarów.

W 1812 r. w Lęborku mieszkało już 15 rodzin żydowskich.

Po 1812 r. powiększyła się liczba członków gminy lęborskiej, zarówno dzięki osiedlaniu się w mieście coraz to nowych Żydów, jak i dzięki wysokiemu wskaźnikowi urodzeń w gminie. W latach 1829–1846 odnotowano bowiem 197 urodzeń a tylko 63 zgony, co dawało ok. 11 urodzeń i 3–4 zgony na rok. W tym okresie zawartych zostało 17 związków małżeńskich.

W aktach gminy lęborskiej z 1829 r. znajduje się zapis, który mówił, że gmina liczy 36 rodzin – razem 197 osób. 

Przewodniczącymi gminy byli wówczas kupcy Manasse Hirschberg oraz Falk Naumann, opiekę nad cmentarzem sprawowali Moses Wolff Stein i Jacob Zutrauen, natomiast funkcję skarbnika pełnili Valentin Bindemann oraz Davin Sternfeld. Urząd nauczyciela, rzeźnika oraz kantora sprawował Itzig Jacoby. Stan ten nie zmienił się aż do 1845 r., z jednym wyjątkiem – od 1832 r. urząd kantora przejął Salomon Joseph Simon

W 1861 r. podpisany został nowy status Gminy Żydowskiej. Dziesięć lat później liczba członków gminy wynosiła 381 osób.
W latach 1817–1911 w gminie funkcjonowało dziewięciu różnych rabinów. Dla większości z nich praca w gminie lęborskiej była pierwszym krokiem do objęcia tego urzędu w innej, większej gminie. Pierwszym i najważniejszym w życiu gminy rabinem był Dr Marcus Horovitz, który przebywał w Lęborku tylko przez trzy lata. 

Po jego odejściu w 1874 r. urząd rabina w Lęborku objął Dr Wilhelm Landsberg, wcześniej pracujący w miejscowości Pasewalk, w 1880 r. przeniesiony do Kaiserslautern. Zastąpił go w Lęborku Dr Max Biram, który jednak w 1887 r. został przeniesiony do Jeleniej Góry (Hirschberg). Jego następcą był Dr Moritz Krakauer, który po roku przeniósł się do Leobschütz, a ostatecznie objął stanowisko rabina we Wrocławiu (Breslau). Kolejnym rabinem w Lęborku został Dr David Mannheimer, przeniesiony później do Oldenburga. Po nim, przez dwanaście lat urząd ten sprawował Dr Caesar Josephsohn, a następnie objął stanowisko nauczyciela w Poznaniu (Posen).

W latach 1901–1906 rabinem gminy lęborskiej był Dr Julius Grünthal, który wcześniej przez rok pracował w Chemnitz, a później przeniesiony został do miejscowości Pniewy (Pinne) koło Poznania. Następnie został on docentem w zakładzie przygotowującym do stanu nauczycielskiego katedry judaistycznej w Berlinie. W latach 1907–1909 urząd rabina w Lęborku sprawował Dr Leopold Neuhaus, który następnie przeniósł się do Ostrowa. Jego następcą, i zarazem ostatnim rabinem gminy lęborskiej, był Dr Felix Salomon. Sprawował on ten urząd do 1911 r., a następnie wyjechał do Bayreuth.

W latach 1880–1920 urząd nauczyciela, kantora i rzeźnika pełnił w gminie lęborskiej urodzony w 1853 r. Julius Joel Weinkrantz. Mieszkał on w Lęborku jeszcze w 1939 r., będąc już wówczas na emeryturze. Liczba członków gminy w latach 1880–1887 wahała się od 371 do ponad 400 osób. Prawdopodobnie ten nagły wzrost w latach 80. XIX w. spowodowany był wybuchem działań antyżydowskich w sąsiedniej prowincji, Prusach Zachodnich, co zmusiło tamtejszych Żydów do schronienia się, m.in. w Lęborku. Jednak w kolejnym dziesięcioleciu liczba członków gminy zmniejszyła się o ok. 25%.

W gminie funkcjonowały też wówczas organizacje charytatywne założone w 1863 r.: Chewra Kadisza oraz Israelitischer Frauenwohltätigkeitsverein.

W 1893 r. liczba członków gminy wynosiła 372 osoby (86 gospodarstw), dwa lata później 365 osób (95 gospodarstw), a kolejne trzy lata później 290 osób (94 gospodarstwa). Na początku XX w. liczba mieszkańców Lęborka przekroczyła 10 000, a liczba członków Gminy Żydowskiej wahała się od 265 do 306 osób.

Budżet gminy w latach 1903–1907 liczył od 5 271 do 6 500 marek, a do szkoły religijnej uczęszczało średnio 30 żydowskich dzieci. W latach 1911–1913 Lębork liczył już 14 000 mieszkańców, z czego od 267 do 300 osób było pochodzenia żydowskiego.

Pomiędzy rokiem 1909 a 1913 w gminie funkcjonowało Verein für Jüdische Geschichte und Literatur (Stowarzyszenie ds. Żydowskiej Historii oraz Literatury), kierowane początkowo przez rabina Dr. Salomona, a następnie przez Bernharda Kinsky’ego.

Działała również fundacja Max-Priestersche-Stiftung, której zadaniem było wspieranie ubogich. Fundacja przeznaczała na ten cel 15 000 marek. Oprócz tego, gmina dysponowała również dodatkowym funduszem na cele dobroczynne.

Podczas I wojny światowej na froncie poległo sześciu żydowskich żołnierzy z Lęborka

W 1925 r. gmina liczyła 293 członków. W okresie międzywojennym wiele rodzin żydowskich opuściło Lębork. Po 1920 r. przybyło do miasta kilka nowych rodzin z Prus Zachodnich oraz z okolic Poznania – z terenów, które to tereny na mocy traktatu wersalskiego znalazły się w granicach nowo utworzonego państwa polskiego. Wiele mieszkających tam rodzin żydowskich czuło się mocniej związanych z Niemcami niż z Polską, co było bezpośrednią przyczyną migracji.

W 1926 r. budżet gminy wynosił 12 645 marek, a cztery lata później aż 15 900 marek. W tym okresie liczba członków gminy żydowskiej wynosiła od 310 do 290 osób, a do szkoły religijnej uczęszczało ok. 44 dzieci. Ok.1930 r. liczba mieszkańców Lęborka wzrosła jeszcze do 19 000 mieszkańców, a ludność żydowska stanowiła ok. 1% populacji. Dla porównania, w XIX w. odsetek ludności żydowskiej wynosił 4-5%.

O tym, że Gmina Żydowska brała czynny udział w życiu miasta świadczy chociażby fakt, że Hermann Baum oraz Leo Wolffberg przez wiele lat należeli do rady miasta, a w urzędzie zdrowia zasiadał lekarz, Dr Magnus Hirschfeld.

Mimo bojkotu żydowskich sklepów i instytucji po przejęciu władzy przez Hitlera (01.04.1933), przez pewien czas była jeszcze nadzieja, że niebezpieczna sytuacja ludności żydowskiej się uspokoi. W dniu 16.06.1933 r. gmina lęborska wciąż była dość liczna – miała wówczas 280 członków, a 01,10.1935 r. – 255 członków. Rodziny żydowskie mieszkały wówczas jeszcze również w okolicznych wioskach Choczewo (Chottschow), Gniewino (Gnewin), Sasino (Sassin), Żelazna (Zelasen), Tawęcino (Tauenzin), Wrzeście (Freist), Ciekocino (Zackenzin), Wierzchucino (Wierschutzin), a także w Łebie. Do gminy lęborskiej należała również rodzina Juliusa Goldstroma, która posiadała dom handlowy w miejscowości Rokity (Groß Rakitt) w powiecie słupskim, tuż przy granicy z powiatem lęborskim.

Od 1935 r. zarząd zobowiązany był do zgłaszania miejscowej komendzie policji liczby członków gminy, oraz wszelkich zmian jakie w gminie zachodziły. Ponieważ zachowały się kopie tych meldunków, można łatwo zrekonstruować życie gminy po 1933 roku. Wiadomo, że do 23.09.1938 r. (taką datę nosi ostatni meldunek) Lębork opuściło 148 Żydów; 62 z nich przeniosło się do Berlina, 6 do Szczecina i Słupska, 5 do Gdańska, 29 do innych miast niemieckich, 3 wyjechało do innych krajów europejskich, 32 do Palestyny, 3 do Stanów Zjednoczonych, 5 do Ameryki Południowej i 3 do Afryki Południowej.

W tym samym czasie odnotowano w gminie 23 zgony i tylko jedne narodziny. Sześciu Żydów przybyło wówczas do miasta, jednak wyłącznie w celach łączenia się rodzin. Wieloletni przewodniczący gminy, Bernhard Kinsky opuścił Lębork wraz z rodziną w 1935 r., i osiedlił się na przedmieściach Berlina. Ówczesny nauczyciel, kantor oraz kaznodzieja – Max Kallmann, emigrował ze swoją rodziną przed 01.07.1938 r., również do Berlina. W lipcu 1937 r. gmina lęborska liczyła jeszcze 164 członków, z czego po 2 mieszkało w Gniewinie i Tawęcinie, 4 we Wrześciu i 3 w Choczewie.

Podczas zamieszek Nocy Kryształowej (9/10.11.1938) zdemolowane zostały ostatnie z funkcjonujących w mieście sklepów żydowskich, a mężczyzn pochodzenia żydowskiego aresztowano. Część z nich trafiła później do obozu koncentracyjnego w Sachsenhausen koło Oranienburga.

Nie wiadomo nic pewnego o dalszym losie tych osób. Można jedynie przypuszczać, że część z nich emigrowała do Berlina, a stamtąd w miarę możliwości do innych, bezpieczniejszych miast. Ci którzy mieli mniej szczęścia, jeśli nie osiągnęli wieku 65 lat, 09 .07.1942 r. trafili do obozu zbornego w Słupsku, skąd wraz z Żydami z koszalińskiego okręgu rejencyjnego zostali następnego dnia przetransportowani na wschód, najprawdopodobniej do Auschwitz. Nie zachowały się jednak żadne listy z nazwiskami członków tego transportu.

Pod koniec sierpnia 1942 r. kolejny transport, tym razem osób powyżej 65 roku życia, wyruszył do Terezina (Theresienstadt). Pociąg z tym transportem wyruszył z Prus Wschodnich i po drodze zatrzymywał się w różnych miastach, m.in. właśnie w Słupsku. W tym transporcie znalazło się sześciu Żydów z Lęborka.

Prawdopodobnie nikt nie przeżył, gdyż większość więźniów z obozu w Terezinie trafiała później do Auschwitz.

Żydzi, którzy w połowie 1939 r. lub później emigrowali z Lęborka do Berlina zostali deportowani, lub też zginęli śmiercią samobójczą.

Znane są dalsze losy tylko kilku z lęborskich Żydów: Fritza Pinkoffsa, Gustawa Schwartzkopfa i Moritza Ausubela (Abela). Po wojnie, w Lęborku przebywało 106 Żydów.

Został założony Komitet Żydowski w Lęborku, który prawdopodobnie mieścił się przy ul. Wyspiańskiego 3. Ten adres, jako miejsce zamieszkania podało 26 Żydów. Kolejnych 6 podało jedynie informację, że mieszka w Komitecie Żydowskim. Większe grupy ludności żydowskiej mieszkały przy ul. Dąbrowskiego 15 i 16 (razem 10 osób), Mechanicznej 1 (9 osób), Gdańskiej 105 (7 osób), Lwowskiej 11 (4 osoby).  

Bibliografia

• Berendt G., Przyczynek do historii Żydów w Lęborku po zakończeniu II wojny światowej,[w:] Judaizm i kościoły wschodnie na ziemi Lęborskiej: seminarium naukowe. Lębork 20.07.2000, Lębork 2000.
• Salinger G., Zur Erinnerung und zum Gedenken. Die einstigen jüdischen Gemeinden Pommerns, t. II, Nowy Jork 2006.