Początek osadnictwa żydowskiego w Łagowie przypada na lata osiemdziesiąte XVIII w., chociaż do czasu reform A. Wielopolskiego obowiązywał formalny zakaz stałego zamieszkania Żydów w mieście. Nic natomiast nie stało na przeszkodzie, aby kupcy żydowscy wystawiali tu towar w czasie jarmarków i targów. W 1827 r. mieszkało w Łagowie 60 Żydów, co stanowiło 4,5% całej ludności. Po 1862 r. nastąpił gwałtowny napływ Żydów. Początkowo ludność żydowska należała do gminy wyznaniowej w Opatowie. Gminę w Łagowie ustanowiono w 1878 r., gdy została wzniesiona bóżnica, mykwa oraz cmentarz. Ten usytuowany był przy drodze w kierunku Kielc.

W 1921 r. w Łagowie było 1269 Żydów, czyli 50,2% ogółu mieszkańców. Żyli oni głównie z rzemiosła i handlu. Końmi na dużą skale handlowali: H. Bloch, A. Frymerman, L. Spiegiel. Znakomitą okazję do zbycia towaru dawały targi, które odbywały się w każdy czwartek. 

Z zachowanych akt wynika, że w 1924 r. w wybranym Zarządzie gminy znaleźli się przedstawiciele ugrupowań syjonistycznych[1.1].

W 1925 r., gmina liczyła 1400 osób, co wiadomo z jej budżetu. Po stronie dochodów zamierzano w tym roku pozyskać z rzezi 9048 zł, ze składek – 1199 zł oraz 195 zł z zaległych składek. Rabin Berek Szwarc, urzędujący w Łagowie od 1 września 1922 r., zarabiał rocznie 2400 zł, rzezacy Lejba Chałupnik i Berek Rękosiński – po 1200 zł.

W 1927 r. planowano pozyskać ze składek 3605 zł, z rzezi – 9400 zł, z łaźni – 200 zł, z pokładnego – 100 zł, z pomników – 50 zł, z innych źródeł – 200 zł, z macy – 50 zł. Składki zebrano w całości, co było w pewnym sensie ewenementem, a z rzezi uzyskano nawet 200 zł więcej. Nie doczekano się natomiast planowanych sum z pokładnego, pomników, macy i innych źródeł. Składką objęto 175 rodzin, jej wysokość wahała się od 1 zł do 100 zł.

W 1928 r. na czele Zarządu gminy stanął rabin B. Szwarc, członkami byli: J. Iwanicki, R. Wajsblum i Z. Szpigiel. Lustrujący gminę urzędnik starostwa zarzucał Zarządowi zaniedbywanie biednych. Podkreślił także, że Zarząd nie ma lokalu na biura - dokumenty były przetrzymywane w domu przewodniczącego Zarządu. W 1928 r. pożar zniszczył synagogę. Koszt jej odbudowy szacowano na nieosiągalną dla gminy kwotę około 20 000 zł[1.2].

Budżet na 1928 r. przewidywał pozyskanie ze składek 1303 zł, z rzezi – 9050 zł[1.3]. Taksa uboju była w Łagowie wysoka. Za ubój rytualny wołu lub krowy należało zapłacić 10 zł, cielęcia lub kozy – 4 zł, indyka lub gęsi – 1 zł.

Rabin B. Szwarc zarabiał 3900 zł rocznie, rzezak B. Rękosiński – 1950 zł, L. Chałupnik – 1500 zł, sekretarz gminy Jakób Zielony – 780 zł, inkasent – 520 zł, na leczenie biednych przewidywano – 722 zł, mieszkanie rabina pochłaniało – 250 zł. Dług gminy wynosił 1300 zł.

Według danych z 1931 r. do płacenia składek wytypowano 161 rodzin, zwolniono na skutek biedy 110 osób. Takie proporcje wskazują, że sytuacja gminy była trudna. W 1932 r. został wybrany nowy Zarząd. Dochód z uboju ustalono na 12 120 zł, składki gminnej – 1418 zł, łaźni – 300 zł, cmentarza – 100 zł, pomników – 50 zł[1.4]. Planowano ubić 500 sztuk bydła, 600 cieląt, 2500 gęsi, 7100 kur, 200 kaczek,1900 kurcząt. Zarząd zdecydował się też umorzyć niepłacone składki z lat 1927–1931 na sumę 796 zł.

W 1932 roku wybrano nowy Zarząd gminy. W 1933 r. gmina żydowska w Łagowie według oceny starostwa liczyła 1425 osób. Do składek wytypowano 189 rodzin, licząc na pozyskanie 1418 zł, zwolniono z płacenia 81 osób. Starosto sugerowało, że kwota składek powinna wynosić 5935 zł. Z rzezi rytualnej zamierzano pozyskać 12 320 zł, innych źródeł – 1936,76 zł. Ogółem liczono na 20 191,76 zł. Po stronie wydatków zakładano dla rabina 4200 zł rocznie, dla funkcjonariuszy gminy – 8280 zł. Inne koszty wynosiły 1150 zł, inwestycje – 1438 zł, inne wydatki – 5059,76 zł[1.5]. Jak widać, pobory rabina z roku na rok rosły.

Gmina, podejmując trud odbudowy bóżnicy, popadła w długi. I tak: Jakóbowi Zielonemu była winna za wynajem lokalu na biura, Abramowi Tefermanowi – za drewno do budowy, Ickowi Leszczynskiemu – za okna do bóżnicy, Lejbusiowi Wajsztokowi – za szyby, Janowi Jędrzejewskiemu za roboty murarskie.

W 1937 r. zamieszkiwało w Łagowie 1600 Żydów, do składek zobowiązano 166 rodzin. Majątek ruchomy wynosił 2000 zł, nieruchomy – 12 000 zł, zadłużenie – 712 zł. W Zarządzie przeważali bezpartyjni – 37,5% wpływów, agudowcy i mizrachiści mieli po 25%, a syjoniści 12,5%.

Na początku II wojny światowej Łagów został poważnie zniszczony. Dewastacji uległ wtedy znajdujący się pod wsią cmentarz żydowski. Po wkroczeniu Niemców do miasta zaczęły się egzekucje ludności żydowskiej – 32 osoby rozstrzelano za zabicie Niemca. Żydów zmuszano do pracy, kazano nosić żółtą Gwiazdę Dawida, zakazano jedzenia mięsa. Judenrat, utworzony pod koniec 1939 r., musiał płacić Niemcom kontrybucje.

W latach 1941–1942 r. w Opatowie i Łagowie przetrzymywani byli Żydzi z Wiednia (ok. 100 osób). Do Łagowa przywieziono także dużą grupę Żydów radomskich, którzy zostali zakwaterowani w synagodze i bet midraszu. Getto w Łagowie ogrodzono drutem kolczastym w marcu 1942 roku.  Wielu mieszkańców zamkniętej dzielnicy umierało z głodu. W sierpniu 1942 r. dotarła do nich wiadomość o eksterminacji w obozach. Część Żydów szukała pomocy wśród okolicznych chłopów, ale niewielu zgodziło się jej udzielić. Jeden z ukrywających Żydów, Ignacy Bazorski, został wydany Niemcom i torturowany na śmierć. Mieszkańcy getta łagowskiego zostali deportowani do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Treblince. Wielu starych, niedołężnych i dzieci zamordowano na miejscu.

Bibliografia

• Fishman S., Waysdorf S., Łagów, [w:] Encyclopedia of Camps and Ghettos 1939–1945, Vol. II, Ghettos in German-Occupied Eastern Europe, Part A, red. P. Megargee, M. Dean, Bloomington 2012.