We wczesnym średniowieczu na miejscu dzisiejszej Lubawy znajdował się pruski gród plemienia Sasinów. Na przełomie XII–XIII w. okoliczne tereny opanowali książęta mazowieccy. Z 1216 r. pochodzi pierwsza wzmianka, znajdująca się w dokumencie papieża Innocentego III, zatwierdzającym pruskiemu biskupowi misyjnemu Chrystianowi darowiznę dokonaną przez wodza pruskiego imieniem Surwabuno, z okazji przyjęcia przezeń chrztu. 

Ok. 1250 r. osada uzyskała prawa miejskie pod nazwą Lubaviae. Krzyżacy, którzy przejęli spuściznę misji pruskiej Chrystiana, wybudowali tutaj zamek obronny – siedzibę biskupów chełmińskich. W 1269 r. Lubawa została jednak zniszczona przez najazd Prusów z plemienia Sudowów. Po odbudowie nastąpiła kolejna lokacja, na podstawie przywileju wydanego w pierwszym dziesięcioleciu XIV w. przez biskupa chełmińskiego Hermana. Potwierdził ją w 1326 r. inny biskup Otton. Podstawą ustrojową miasta stało się prawo chełmińskie. W 1410 r. spod Lubaviae wojska krzyżackie wyruszyły pod Grunwald.

Od 1440 r. miejscowość była członkiem Związku Pruskiego, walczącego z Krzyżakami. W 1466 r. została włączona do Polski w obrębie Prus Królewskich. Pod rządami polskimi rozwinęły się handel i rzemiosło. W drugiej połowie XVIII w. powstała tutaj gmina żydowska.

W 1772 r. miasto znalazło się w zaborze pruskim. Straciło połączenie ze swoim polskim zapleczem, zyskało natomiast charakter garnizonowy (od 1774). Obecność wojska sprzyjała germanizacji, potęgowanej jeszcze przez intensywną kolonizację niemiecką, głównie ewangelicką.

W 1807 r. mocą traktatu tylżyckiego Lubawa weszła do Księstwa Warszawskiego. Mimo niedługiego okresu, spowodowało to stopniowe odwrócenie się tendencji germanizacyjnych i utrzymanie polskiego charakteru okolicy. Uwidoczniło się to w drugiej połowie XIX w., gdy na fali odrodzenia świadomości narodowej sformowano tu „kompanię lubawską” – zaciąg ochotników do powstania 1863 roku. Gdy miasto znalazło się z powrotem w odrodzonej Polsce, pomimo ponad stulecia zaboru, udział Polaków w ogólnej liczbie mieszkańców powiatu wynosił 96,6%.

Na przełomie XIX i XX w. miasto skorzystało z ogólnoniemieckiego boomu gospodarczego, aczkolwiek nie wyszło ponad rolę usługowego zaplecza dla miejscowego rolnictwa. Istniał, co prawda, już od 1818 r. powiat lubawski, ale jego faktycznym ośrodkiem było Nowe Miasto Lubawskie. W 1884 r. wybudowano połączenie kolejowe z Zajączkowem Lubawskim na linii Gdańsk – Mława.

W 1920 r. Lubawa weszła do odrodzonego państwa polskiego, po zajęciu przez oddziały gen. Józefa Hallera. W 1939 r. została anektowana przez Niemcy. Okupacja przyniosła eksterminację miejscowej ludności polskiej. Okupant stworzył tu też obóz dla nieletnich.

W 1945 r. doszło tutaj do bardzo ciężkich walk z udziałem sił II Frontu Białoruskiego, w trakcie których zniszczenia zabudowy sięgnęły ok. 80%. Po 1945 r. Lubawa na krótko została znów stolicą powiatu, bowiem w Nowym Mieście Lubawskim było zbyt wiele ludności niemieckiej. Od 1999 r. należy do powiatu iławskiego w województwie warmińsko-mazurskim.

Nota bibliograficzna

• Pokojski E., Lubawa: fakty, opinie, problemy, Lubawa 1998.
• Śliwiński J., Lubawa: z dziejów miasta i okolic, Olsztyn 1982.