Początki obecności żydowskiej w Legnicy wiążą się z XIV wiekiem. Choć niektórzy historycy twierdzą, że Żydzi osiedlili się w Legnicy około 1170 r., informacje te nie mają potwierdzenia źródłowego. Tak zwane „miasto żydowskie” znajdowało się wówczas koło Legnicy, nad Czarną Wodą i ciągnęło się od starego mostu zamkowego, wzdłuż ulicy Nowej, poprzez plac zamkowy, sięgając w głąb ogrodu zamkowego i poza Bramę Głogowską. Na jego terenie mieściła się synagoga, szkoła żydowska i cmentarz.

Pierwszy dokument dotyczący Żydów legnickich został wydany w 1447 roku. Księżna legnicka Elżbieta przekazała miastu całą władzę (wszystkie prawa i sądy) sprawowaną przez jej przodków nad żydowską ulicą położoną przed zamkiem. W tym samym 1447 r. doszło do konfliktu o zwrot pożyczki między żydowskimi bankierami a księżną Elżbietą, którego konsekwencją stał się pogrom Żydów i spalenie dzielnicy żydowskiej. W połowie XV w. na Śląsku doszło do masowych pogromów ludności żydowskiej na skutek działalności słynnego kaznodziei, franciszkanina Jana Kapistrana. W kazaniu wygłoszonym w 1453 r. we Wrocławiu oskarżył on Żydów o kradzież i znieważenie hostii. W konsekwencji doszło do procesów. Oskarżonymi byli Żydzi z wielu śląskich miast, a egzekucje przeprowadzono we Wrocławiu, Legnicy i Świdnicy. W Legnicy stosy zapłonęły 5 sierpnia 1453 roku. Wtedy też skonfiskowano majątki żydowskie, a pozostałych przy życiu 318 legnickich Żydów wygnano z miasta. Wydarzenia te położyły kres średniowiecznej gminie żydowskiej w Legnicy.

Ponownie ludność żydowska pojawiła się w Legnicy dopiero w drugiej połowie XVIII w., kiedy to na podstawie edyktu tolerancyjnego króla Prus z 1755 r. otrzymała zezwolenie na osiedlanie się. Dotyczyło to jednakże osób zamożnych, posiadających co najmniej tysiąc dukatów, z pominięciem ich żon i dzieci.

Na większą skalę osadnictwo żydowskie w Legnicy rozpoczęło się dopiero po wydaniu kolejnego edyktu w 1812 roku. Do miasta zaczęli się sprowadzać Żydzi z Głogowa, innych miast dolnośląskich i Wielkopolski. Jednym z pierwszych osadników był bankier Meier Neumann Prausnitz. Początkowo legnicka gmina żydowska podlegała gminie głogowskiej, dlatego stamtąd przyjechali rabini: Abraham Titkin i Fischel Caro. Pełną niezależność uzyskała 12 grudnia 1818 roku. Przywódcami duchowymi w pierwszych latach istnienia gminy byli kupiec Marcus Levin i doktor filozofii Ascher Sammter – późniejszy autor kroniki Legnicy. Do gminy legnickiej należeli wówczas także Żydzi ze Złotoryi, Chojnowa, Jawora i Lwówka Śląskiego. Od 1818 r. gmina dysponowała już miejscem pochówku (dwa kolejne powstały w 1838 i ok. 1925 r.).

W 1845 r. bankier Raphael Prausnitzer zakupił plac pod budowę synagogi, która miała zastąpić dom modlitwy znajdujący się przy Ritterstraße (ul. Rycerska). Bóżnicę, która znajdowała się przy Bäckerstraße 16 (ul. Piekarska), zbudowano w stylu angielskiego neogotyku, a jej konsekracja odbyła się 16 czerwca 1847 roku. Synagoga przetrwała do 1938 r., kiedy to w czasie pogromu Nocy Kryształowej została spalona, a następnie rozebrana. W 1854 r. rabinem legnickim został wykształcony w Berlinie doktor filozofii Moritz Landsberg, urodzony w 1824 r. w Rawiczu. Urząd rabina pełnił aż do śmierci, 26 grudnia 1882 roku. Jego następcą został w 1883 r. Moritz Peritz (1856–1930).

Druga połowa XIX w. to okres rozkwitu gminy legnickiej. Podczas gdy w 1812 r. mieszkało w Legnicy 12 Żydów, już w 1905 r. było ich 1005. Kolejne lata przyniosły już powolny spadek liczby ludności żydowskiej. W przededniu wybuchu II wojny światowej Legnicę zamieszkiwało już tylko 236 osób pochodzenia żydowskiego. W 1933 r. w skład zarządu gminy żydowskiej w Legnicy wchodzili: S. Jablonski, L. Haurwitz, Eugen Fränkel, a jej reprezentantami byli: prokurator Pick, dr M. Baeck, Adolf Mannheim, rabin Josef Schwarz, kantor zwierzchni i nauczyciel M. Sommerfeld, kantor i nauczyciel J. Feblowicz. Przy gminie działała mykwa, prowadzono także ubój rytualny.

W czasie wydarzeń nocy kryształowej z 9 na 10 listopada 1938 r. synagoga została spalona, a żydowskie sklepy zniszczone. Do października 1942 r. większość Żydów dostała nakaz opuszczenia miasta. W czasie II wojny światowej żydowscy mieszkańcy Legnicy stali się więźniami obozów przejściowych dla Żydów z Dolnego Śląska w Prędocicach (Tormersdorf), Krzeszowie (Grüssau) i Rybnej (Riebnig), a następnie transportami deportacyjnymi z Wrocławia wysyłani byli do niemieckich nazistowskich obozów zagłady – Treblinka, Auschwitz, Sachsenhausen oraz na wschodzie.

Po II wojnie światowej Legnica stała się jednym z największych skupisk żydowskich na Dolnym Śląsku. Po tzw. repatriacji z terenu Związku Radzieckiego, w lipcu 1946 r. liczba Żydów wynosiła 4450 osób. Utworzyli oni wiele prężnie działających organizacji żydowskich, z których do dziś działa gmina wyznaniowa żydowska, mająca siedzibę przy ul. Chojnowskiej 12 oraz lokalny oddział Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce (ul. Nowy Świat 7a).

Bibliografia

• Brilling B., Die jüdischen Gemeinden Mittelschlesiens. Entstehung und Geschichte, Stuttgart 1972.
• Firszt S., Cmentarzyska i cmentarze legnickie [w:] Szkice legnickie, Tom XX, Legnica 1999.
• Kozaczewska-Golasz A., Czerniawski E., Nagrobki architektoniczne na dziewiętnastowiecznym cmentarzu żydowskim w Legnicy, „Ochrona Zabytków” 1984, nr 3.
• Legnica, [w:] Borkowski M., Kirmiel A., Włodarczyk T., Śladami Żydów. Dolny Śląsk, Opolszczyzna, Ziemia Lubuska, Warszawa 2008, ss. 35–37.
• Liegnitz, [w:] Alicke K.-D., Lexikon der jüdischen Gemeinden im deutschen Sprachraum, t. 2, München 2008, szp. 2521–2523.
• Peritz M., Die jüdische Gemeinde der Stadt Liegnitz, [w:] Monographien deutscher Städte. Liegnitz, Berlin 1927.
• Połomski F., Zawłaszczenie i sprzedaż cmentarzy żydowskich w latach II wojny światowej na Śląsku. Ze studiów nad prawem własności w III Rzeszy, „Acta Universitatis Wratislaviensis”, nr 815 (Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi, t. XI).
• Sammter A., Kraffert A. H., Chronik von Liegnitz, Liegnitz 1861–1872.
• Wodziński M., Hebrajskie inskrypcje na Śląsku XIII–XVIII wieku, Wrocław 1996.