Początki grodu w Łomży, strzegącego przeprawy przez Narew, sięgają X wieku. W okresie wczesnego średniowiecza, na terenie dwóch ufortyfikowanych podgrodzi zamieszkiwali już liczni kupcy i rzemieślnicy. Istniejącą do dziś pozostałością po dawnym grodzisku jest Góra Królowej Bony, z zachowanymi elementami wałów ziemnych. Najstarsze wzmianki źródłowe o osadzie Łomża pochodzą z 1400 roku. Przypuszcza się, iż została ona założona najprawdopodobniej już ok. 1390 r., w odległości ok. 5 km na północny zachód od dawnego grodu. W 1418 r. Łomża otrzymała z rąk księcia Janusza I, ówczesnego władcy północno-wschodniej części Mazowsza, prawa miejskie chełmińskie. W ciągu XV w. Łomża rozwijała się jako ośrodek sądowo-administracyjny i stolica ziemi łomżyńskiej. Odbywały się tu sądy ziemskie i grodzkie, a także lokalne sejmiki szlacheckie. Ok. 1478 r. na północny zachód od miasta lokacyjnego posadowiono tzw. nowe miasto z odrębnym rynkiem.

W 1526 r., po przyłączeniu Mazowsza do Korony, Łomża stała się miastem królewskim (stolica ziemi łomżyńskiej województwa mazowieckiego), rozwijającym się jako ośrodek administracyjno-sądowy i handlowy. Tutejsi kupcy wiedli prym w międzynarodowym handlu drewnem, zbożem, solą, lnem, łojem i konopiami. Co najmniej od r. 1494 datuje się obecność ludności żydowskiej, a od ok. 1530 r. — nielicznych protestantów. Na skutek pogłębiających się konfliktów ekonomicznych pomiędzy żydowską a chrześcijańską ludnością miasta, w 1556 r. Łomża otrzymała z rąk króla Zygmunta II Augusta przywilej de non tolerandis Judaeis. Spowodowało to wypędzenie ludności żydowskiej na ponad 200 lat.

Kres świetności Łomży przyniosły wojny i epidemie w drugiej połowie XVII w., zwłaszcza niemal całkowite zniszczenie w czasie najazdu szwedzkiego w 1656 r. Pod koniec stulecia w zrujnowanej Łomży mieszkało zaledwie ok. 300 osób, zajmujących się przede wszystkim rolnictwem. Choć miasto pozostawało formalnie lokalnym ośrodkiem administracyjnym i sądowniczym, w ciągu XVIII w. coraz bardziej traciło na znaczeniu. W 1791 r. żyło tu 1 tys. mieszkańców, a zamiast tradycyjnych trzech jarmarków organizowano już tylko jeden.

W wyniku III rozbioru Rzeczypospolitej Łomża znalazła się w zaborze pruskim, stając się siedzibą władz powiatowych, w departamencie białostockim Prus Nowowschodnich. Był to okres powolnego podnoszenia się z upadku, związany m.in. z ponownym osiedlaniem się, pomimo wciąż obowiązującego zakazu, kupców i rzemieślników żydowskich. Zamieszkali tu także urzędnicy i koloniści z Prus, wyznania ewangelicko-augsburskiego. W czasach Księstwa Warszawskiego 1807–1813, Łomża pełniła funkcję stolicy departamentu, będąc jednocześnie miejscem stacjonowania wojsk polskich.

W okresie Królestwa Polskiego, pod panowaniem rosyjskim, Łomża będąca miastem powiatowym, pełniła funkcję siedziby lokalnych władz administracyjnych i sądowniczych, pozostając jednocześnie lokalnym ośrodkiem handlowo–przemysłowym oraz usługowym. W drugiej połowie XIX w., m.in. dzięki położeniu przy trakcie z Warszawy do Petersburga przez Kowno, Łomża zaczęła powoli budować swą pozycję jako ośrodek przemysłowy. W latach 1840–1865 założono 10 nowych zakładów, w tym m.in. kilka cegielni oraz cukrownię. Szybki rozwój miasta rozpoczął się po 1866 r., kiedy to w związku z reformą administracyjną Łomża stała się stolicą guberni i siedzibą rosyjskiego garnizonu wojskowego. Miasto rozbudowało się znacznie, szybko rosła też liczba mieszkańców – z 3 tys. w 1825 r., do 26 tys. w 1913 roku. Dalszemu rozwojowi miasta sprzyjało stworzenie w 1915 r. połączenia kolejowego pomiędzy Łomżą a Ostrołęką i Białymstokiem (przez Śniadowo).

Po zakończeniu I wojny światowej, znacząco zmieniła się struktura etniczna. Po opuszczeniu Łomży przez prawosławnych Rosjan i niemieckich protestantów, stała się ona miastem dwuwyznaniowym, zamieszkiwanym przez Polaków–katolików oraz Żydów. Po odzyskaniu niepodległości zyskała status miasta powiatowego w województwie białostockim (od 1939 r. — warszawskim), pozostając lokalnym ośrodkiem handlowym, rzemieślniczym i przemysłowym oraz siedzibą garnizonu. Działało tu kilkanaście szkół średnich, wychodziła lokalna prasa w języku polskim i jidysz. W 1925 r. papież Pius XI ustanowił miasto stolicą diecezji łomżyńskiej.

Po wybuchu II wojny światowej, 7 września 1939 r. Łomża została silnie zniszczona w wyniku bombardowania, a trzy dni później wkroczyli Niemcy. 28 września 1939 r. miasto przekazano oddziałom Armii Czerwonej; Łomża została wcielona do Białoruskiej Socjalistycznej Republiki Radzieckiej. Okupanci dokonali licznych wywózek na Syberię. Po rozpoczęciu wojny niemiecko-sowieckiej, 22 czerwca 1941 r. Łomża została ponownie zbombardowana przez niemieckie lotnictwo, a 24 czerwca – zajęta przez Wehrmacht. W lipcu miasto wraz z całą Białostocczyzną podporządkowano gauleiterowi Prus Wschodnich, a w sierpniu utworzono getto, do którego przesiedlono żydowskich mieszkańców Łomży, a także uchodźców z innych terenów. We wrześniu 1941 r. w masowej egzekucji rozstrzelanych zostało ok. 3 tys. Żydów z getta; większość pozostałych zginęła w Treblince i Auschwitz-Birkenau.

W czasie działań wojennych (walki na linii Narwi) zimą 1944/1945 r., zabudowa Łomży została zniszczona ok. 70%. Odbudowane miasto do 1975 r. pozostawało ośrodkiem powiatu w województwie białostockim, a następnie w wyniku reformy administracyjnej z 1975 r. — stolicą województwa łomżyńskiego, istniejącego do 1998 r. W 2013 r. miała status ośrodka powiatu łomżyńskiego i miasta na prawach powiatu (tzw. powiat grodzki).

Bibliografia

• Białobrzeski H., Społeczeństwo Łomży, Białystok 1978.
• Chętnik A., Z przeszłości i zabytków Łomży, Nowogród–Łomża 1937.
• Deptuła J., Łomża i województwo. Krajobraz i architektura, Warszawa 1984.
• Godlewska D.,  Dzieje Łomży od czasów najdawniejszych do rozbiorów Rzeczypospolitej: XI w.–1795 r., Warszawa 1962.
• Godlewska D., Łomża dla niecierpliwych: kromka Łomży od wieku XI do roku 1978, Łomża 1978.
• Moritz A., Aus der Geschichte der Stadt Łomża, Berlin 1918.

• Rzeczniowski L., Dawna i teraźniejsza Łomża, Warszawa 1861.

• Żołnowski J., Miasto nader przyjemne: 580-lecie nadania praw miejskich Łomży, Łomża 1998.