Żydzi pojawili się w Lutomiersku na początku XVII wieku. Na początku XVIII w. istniała już gmina, bowiem powstał cmentarz i bractwo pogrzebowe. Jeden z pierwszych rabinów miał na imię Pinchas, a jego obowiązki przejął w 1781 r. Jehuda Joskowicz. W latach 80. XVIII w. wybudowano drewnianą synagogę, jedną z najbardziej reprezentacyjnych w ówczesnej Polsce; zaprojektował ją Hillel z Łasku, a przetrwała do 1915 roku. Pod koniec XVIII w. uruchomiono przytułek.

W ostatniej ćwierci XVIII w. społeczność stała się już bardzo liczna. W 1787 r. Pinchas Izraelowicz, jako pierwszy Żyd w Rzeczypospolitej, uruchomił własną tkalnię, dysponującą sześcioma krosnami, z 20–30 pracownikami. W tymże roku były tu 63 domy żydowskie. Izraelowicz był także dzierżawcą podatków. Innym żydowskim zakładem przemysłowym była farbiarnia, należąca do braci Moskowiczów i ich wspólnika Ajzyka.

Gmina lutomierska obejmowała 8 okolicznych miejscowości, w tym Łódź. Ten szybko rozwijający się ośrodek stanowił swego rodzaju „kość niezgody” pomiędzy Lutomierskiem i Strykowem, ale ostatecznie racje Lutomierska przeważyły. Mimo to, pod koniec XVIII w. gmina była bardzo zadłużona; długi wynosiły 44 908 złp, a roczny dochód – tylko 2100 złp.

W 1793 r. liczba Żydów w Lutomiersku wynosiła 566 na 1085 mieszkańców – 52,2% ogółu; w 1808 r. – 657 na 1239 (53%); w 1827 r. – 1102 na 2153 (51,1%); w 1857 r. – 999 na 2160 (46,3%). Następca wzmiankowanego wyżej Jehudy Joskowicza został Jehuda Frankel, syn Icchaka Frankla z Leszna. Popadł on jednak w konflikt ze społecznością, wskutek czego przeniósł się do Łasku, gdzie objął przewodnictwo w sądzie religijnym. Frankel był autorem dzieła Bet Jehuda, opublikowanego w 1886 r. w Łodzi.

Po 1815 r. podstawą utrzymania stał się przemysł tkacki i związane z nim sektory. Kupcy żydowscy dostarczali materiały chałupnikom, a następnie odbierali od nich gotowe produkty, które rozprowadzali. Po upadku chałupnictwa źródłami dochodów pozostały tylko handel i rzemiosło. W 1849 r. powstało Towarzystwo Dobroczynne, wkrótce jednak połączyło się z bractwem pogrzebowym. Do wybuchu pierwszej wojny światowej jedynymi szkołami żydowskimi w Lutomiersku były chedery. W 1894 r. powstał cheder metukan, który działał aż do nastania okupacji niemieckiej podczas drugiej wojny światowej.

Następca Frankla na stanowisku rabina Lutomierska został Meir Ha-Kohen, potomek rabina Niemirowa, kabalisty Jecheskiela Michala, zamęczonego przez kozaków Chmielnickiego w 1648 roku. Zmarł młodo w 1832 r., zapisując się głównie jako autor komentarzy do traktatów Ktubot i Bawa Batra. Jego miejsce zajął Izrael Dobrzyński, brat rabina Abrahama z Ciechanowa (Admora). W 1880 r. rabinem Lutomierska był Joaw Jehoszua, autor księgi Chelkat Joaw. Poczet rabinów dziewiętnastowiecznych zamknął jego następca Pinchas Elijachu Majzels, syn rabina Łasku Dawida Dowa, aktywny członek Chowewej Syjon. Zmarł on w 1891 r., pozostawiając po sobie rękopis z propozycjami zmian w prawie żydowskim.

W 1921 r. w Lutomiersku było 775 Żydów na ogólną liczbę 2193 mieszkańców (35,3%). Społeczność miała zachowawczy charakter. Pod względem światopoglądowym dominowali chasydzi, pod względem politycznym – Aguda, pod względem ekonomicznym – rzemiosło (w 1921 r. było w miasteczku 56 żydowskich warsztatów rzemieślniczych. Z czasem syjoniści zdobyli jednak więcej zwolenników. Ostatnim rabinem Lutomierska był Jerachmiel Wolbromski z Kałowa, pełniący funkcję od 1934 roku. W pierwszych miesiącach okupacji niemieckiej wyjechał on do Łodzi, skąd został wywieziony do obozu w Chełmnie nad Nerem w 1942 roku.

Pod koniec lat 30. XX w. antysemityzm przybrał ostre formy. W 1935 r. w endeckim czasopiśmie „Orędownik” pojawiła się informacja, że dwóch lutomierskich Żydów – Abraham Icchak Strykowski i Mosze Szyker, zostało oskarżonych o wydanie w 1915 r. pięciu Polaków, których następnie zamordowali Niemcy, okupujący wówczas Królestwo Polskie. O mało co nie doszło do zamieszek, nastąpił natomiast bojkot ekonomiczny, który szczytowe nasilenie przybrał w 1937 roku. Przed wybuchem wojny mieszkało w Lutomiersku ok. 750 Żydów.

Kres społeczności lutomierskiej przyniosła okupacja niemiecka w okresie drugiej wojny światowej. W pierwszych dniach września 1939 r. w wyniku bombardowań zginęło wielu mieszkańców Lutomierska, w tym Żydzi. Niemcy znęcali się nad Żydami. Jednego z nich powiesili za włosy na bramie miejskiej, innego spalono żywcem. Obcinano publicznie brody, rabowano sklepy i mieszkania. Dziesiątki osób wzięto za zakładników, traktując jak najgorzej. Żydzi zmuszani byli do wykonywania najcięższych prac.

Latem 1940 r. utworzono getto, w którym uwięziono ok. 750 osób. Początkowo miało charakter otwarty; zmieniło się to w połowie 1941 roku. Żydzi byli wysyłani do prac przymusowych, a niektórzy na stałe trafili do obozów pracy. Grupa 83 osób została wysłana do Frankfurtu nad Odrą, do budowy autostrady. Pod koniec 1941 r., z inicjatywy burmistrza Lutomierska, w getcie otwarto warsztat zatrudniający 20 krawców. Powstawała w nim odzież, wykonywana z materiałów dostarczanych przez klientów. Wiele zamówień nadchodziło z Łodzi, dzięki czemu warsztat przynosił duże zyski. Środki te były dzielone pomiędzy lokalne władze i Judenrat, który wypłacał pensje krawcom. Pomimo to, raporty polskiego podziemia donosiły, że władze lokalne zachowywały się w stosunku do Żydów bardzo źle w porównaniu do innych miejscowości gminy Łask. Getto zlikwidowano pod koniec lipca 1942 r., wywożąc przetrzywanych do obozu zagłady w Chełmnie nad Nerem.

Bibliografia

• Lutomiersk, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, t. 2, red. Sh. Spector, G. Wigoder, New York 2001, s. 768.
• Pinkas hakehillot Polin: entsiklopedyah shel ha-yishuvim ha-Yehudiyim le-min hivasdam ve-`ad le-ahar Sho'at Milhemet ha-`olam ha-sheniyah, red. D. Dąbrowska, A. Wein, t. 1, Jerusalem 1976, ss. 148–150.