Pierwsze wzmianki o Żydach w Mikulińcach pochodzą z początku XVIII w. W 1880 r. było ich tutaj 2411. W 1885 r. „Żydzi tutejsi zamożni prowadzą bardzo znaczny handel, tak w samych Mikulińcach, jako też na targach i jarmarkach po okolicznych miastach i miasteczkach, jak: Tarnopol, Trębowla [właść. Trembowla - przyp. red.], Chorostków, Strusów, Janów, zbożem, jajami, końmi, bydłem rogatem, a szczególniej przędziwem konopnem, którego ilość ogromną skupują od okolicznych włościan i wywożą za granicę. Jaja milionami idą do Hamburga i Anglii”[1.1]. Po pożarze, który zniszczył miasto w 1903 r., wielu Żydów opuściło miejscowość. W 1921 r. społeczność liczyła 1891 osób.

Jak wspomina Zvi Hirsch-Glazer, w okresie międzywojennym była w Mikulińcach synagoga, okazały bejt ha-midrasz, z którego korzystali zamożniejsi członkowie wspólnoty oraz 2 sztible – jeden służył chasydom ze Stratyna, drugi gromadził chasydów husiatyńskich. W synagodze, słynnącej ze wspaniałych malowideł, jakimi przyozdobił jej ściany artysta ze Lwowa, znalazła swoje miejsce także mała synagoga krawców. Tam chętnie modlili się ubożsi Żydzi. Zvi Hirsch-Glazer wspomina mikulinieckiego szamesa Meira Koguta, który w piątki o zachodzie słońca stawał na rynku i wołał z charakterystycznym zaśpiewem: „In szul arejn!“ – „Do synagogi!“. Żydzi prowadzili małe sklepiki, pracowali jako rzemieślnicy, młynarze, tragarze, nosiwodowie. Była to raczej niezamożna społeczność. Jej sytuacja ekonomiczna pogorszyła się, gdy Polacy i Ukraińcy podjęli próbę wyparcia Żydów z handlu. Zaczęli zakładać własne sklepy, a ich hasłem stało się „Każdy dla siebie i swojej rodziny“. Mikulinieckim Żydom dopomógł wtedy American Jewish Joint Distribution Committee, który powołał fundusz wspierający najuboższych mieszkańców miasteczka.

Jak w wielu miejscowościach, tak i w Mikulińcach o wpływy w środowisku żydowskim walczyły dwie opcje światopoglądowe. Ortodoksi założyli oddział Agudat Israel, której działalność wspierali chasydzi różynieccy. Młodzieży żydowskiej bliższe były idee syjonizmu. Młodzi działali w Gordonii – młodzieżówce Syjonistycznej Partii Pracy „Hitachdut” – oraz w Betarze, czyli Stowarzyszeniu Młodzieży Żydowskiej im. Józefa Trumpeldora; angażowali się w prace oddziałów Organizacji Syjonistycznej. Członkowie „Hitachdut” zorganizowali bibliotekę oraz kółko teatralne, także w ten sposób pozyskując zwolenników dla idei budowy państwa żydowskiego w Palestynie. Starsi Żydzi skupiali się natomiast na przestrzeganiu zasad religijnych, a bardziej niż w politykę angażowali się w działalność stowarzyszeń kupieckich

W 1931 r. w Mikulińcach mieszkało 1770 Żydów. W czasie wojny, do 1941 r., ich liczba wzrosła do ok. 2300 osób.

Dnia 5.07.1941 r., już po wkroczeniu do miasteczka wojsk niemieckich, nacjonaliści ukraińscy urządzili pogrom, w którym zginęło 12 Żydów. Wiosną i latem 1942 r. Niemcy wywieźli znaczną liczbę młodych Żydów do obozów pracy. Pod koniec sierpnia 1942 r. 1200 Żydów deportowano do Tarnopola, a stamtąd do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Bełżcu. Podczas akcji deportacyjnej zamordowano 80 osób. Pozostali Żydzi (ok. 600 osób) w październiku 1942 r. otrzymali rozkaz opuszczenia miasteczka, a następnie przeniesienia się do getta w Tarnopolu. Niektórzy z nich zamiast do Tarnopola, gdzie getto było bardzo przeludnione, trafili do innych gett w regionie.

Bibliografia

• Mikulince, [w:] The Encyclopedia of Jewish Life Before and During the Holocaust, red. S. Spector, G. Wigoder, t. 2, Nowy Jork 2001, s. 822.
• Hirsch-Glazer Z., Remembered Forever (written with bleeding heart, with great love, and with awe) [online] http://www.jewishgen.org/yizkor/Mikulintsy/mik027.html#mem [dostęp: 30.06.2021].