Żydzi pojawili się w Nakle przed rokiem 1507. W 1515 r. pożar strawił 21 domów żydowskich i bożnicę. W 1565 r. Żydzi posiadali 4 domy własne, a jeden wynajmowali. Po pożarze na zasiedlenie ludności żydowskiej wyznaczono nowy obszar. Ulica Żydowska przy ul. Poznańskiej przylegała do Rynku. Wzniesiono przy niej na wzgórzu dużą drewnianą synagogę oraz dom modlitwy, mykwę, rzeźnię rytualną. Żydzi posiadali także cmentarz poza miastem na terenie Bielaw.

W 1578 r. 20 Żydów zapłaciło 12 zł pogłównego. W 1564 r. zapłacili także 12 zł. Posiadali wówczas 5 domów. W 1628 r. dysponowali 17 domami z bóżnicą oraz 7 komornikami żydowskimi. W 1601 r. wprowadzono ograniczenia osadnicze dla ludności żydowskiej.

Podczas potopu szwedzkiego (1655–1660) wymordowano Żydów w Nakle. Nie ocalał ani jeden dom żydowski. Jednak przedstawiciele tej społeczności szybko odbudowali swoje domostwa w wyznaczonej na nowo dzielnicy żydowskiej. W 1661 r. Żydzi posiadali 21 domów i synagogę[1.1].

Kolejne wojny w drugiej połowie XVII i na początku XVIII w. przyniosły upadek żydowskiego osadnictwa i miejscowej gminy. W 1674 r. mieszkało w Nakle zaledwie 4 Żydów, w 1756 r. – już 56 Żydów, w 1773 – 8 rodzin z 77 osobami (17 mężczyzn, 18 kobiet, 23 synów, 11 córek i 3 sługi). Nową falę osadniczą wywołała antyżydowska polityka państwa pruskiego, prowadzona od 1772 r. wobec Żydów polskich. Do Nakła zaczęły napływać grupy Żydów wydalanych z ościennych miast. Dzięki nim gmina zaczęła się demograficznie rozrastać.

Statut gminy żydowskiej zatwierdzono 18 lipca 1834 roku. W 1842 r. społeczność liczyła 930 osób, w 1856 r. – 1056 osób, w 1871 r. – 982 osoby. Od lat osiemdziesiątych XIX w. nastąpił regres wywołany emigracją w głąb ziem niemieckich i emigracją zamorską. W 1896 r. w gminie mieszkało już 520 osób, w 1903 r. – 450 osób, w 1905 r. – 432 osoby, w 1907 r. – 336 osób, w 1909 r. – 337 osób.

W 1826 r. zbudowano nową synagogę, która spłonęła w r. 1852. Nową wzniesiono w 1853 r., w zabudowie szachulcowej z tzw. pruskiego muru. Cmentarz żydowski miał najprawdopodobniej rodowód osiemnastowieczny. Najstarszy czytelny nagrobek pochodził z 1808 roku. W XIX w. teren cmentarza kilkukrotnie powiększano poprzez dokupowanie fragmentów sąsiadujących z nim gruntów. Wybudowano także dom przedpogrzebowy z kostnicą. Po epidemii cholery w 1831 r. zmarłych Żydów pochowano w naprędce wyznaczonym tzw. cmentarzu cholerycznym, znajdującym się w sąsiedztwie cmentarza ewangelickiego. W 1846 r. plac cmentarny został ogrodzony. Rabinami gminnymi byli: Henoch Henoch (zmarł w 1851 r.), dr Bernhardt Friedman (do 1866 r.), dr Aron Cohn (do 1874 r.), dr Natan Porges (do 1878 r.), dr Gabriel Perlitz (od 1881 roku).

Dzięki zabiegom Lewina Bärwalda i Salomona Baschwitza otwarto w 1844 r. żydowską szkołę elementarną. Do tego czasu żydowskie dzieci uczyły się prywatnie. W latach 1824–1844 chodziły do szkoły ewangelickiej, za co gmina żydowska płaciła 100 talarów rocznie. W szkole żydowskiej uczyli: Heim David Galliner (przyjechał z Wrześni, pełnił obowiązki w latach 1844–1886), Isidor Rackwitz (1844–1845), Eduard Brock (1846–1889), G. Lisner (1853–1856), Gotthelf (przybył z Witkowa, 1857–1859), Moritz Stillmann (z Gośliny, 1860–1896), Jakob Peczkowski (od 1889). W latach 1844–1853 szkoła działała jako dwuklasowa, następnie (1853–1886) – trzyklasowa, (1886–1896) – ponownie dwuklasowa i od 1896 r. – jednoklasowa. Do lat siedemdziesiątych XIX w. liczba uczniów rosła. W 1844 r. było ich 130, w 1867 – 220. W końcu XIX w. zaczęła maleć (1886 – 86, 1897 – 31, 1909 – 9). Dzięki zabiegom i umiejętnościom księgarza Lesera Kollmanna prywatne progimnazjum zostało upaństwowione i podniesione do rangi gimnazjum.

Strukturę społeczno-zawodową nakielskich Żydów można uznać za typową. W 1834 r. Żydzi byli właścicielami 41 domów. 21 Żydów posiadało prawa kupieckie, ale 37 kupców ich nie posiadało. Było 43 rzemieślników; dominowali krawcy i kuśnierze, ponadto piekarze, blacharz, szmuklerz, rzeźnicy, szklarze. Odgrywali oni istotną rolę w życiu gospodarczym Nakła.

W 1890 r. na 330 firm handlowych, rzemieślniczych i przemysłowych właścicielami 87 byli Żydzi, w 1905 r. na 372 – 62. Znanymi postaciami związanymi z Nakłem byli: dr Hermann Bärwald, prof. dr Juliusz Schwalbe, prof. dr Abraham (Adolf) Buschke, prof. dr Martin Kallmann, Leser  Berwald.

Po 1920 r. Żydzi masowo emigrowali w głąb Niemiec. W 1920 r. w Nakle mieszkało jeszcze 162 Żydów, w 1923 – 21. Od połowy lat dwudziestych XX w. zaczęli się tu z kolei osiedlać żydowscy przybysze z głębi ziem polskich. Między przedstawicielami obu grup, tj. miejscowymi Żydami „niemieckimi” a napływowi, dochodziło do konfliktów.

Wielkością produkcji wyróżniało się w Nakle kilka przedsiębiorstw, których właścicielami byli Żydzi. Jednym z przedsiębiorców był Artur Leon Baerwald, mieszkający w Wolnym Mieście Gdańsku. W końcu lat trzydziestych osiadł on w Nakle na stałe. Posiadał rozległe interesy na terenie Pomorza. Był właścicielem największego nakielskiego młyna parowego (zatrudniał 36 pracowników) oraz dużego tartaku parowego przy ul. Młyńskiej 15 (zatrudnienie wahało się od 2 do 36 pracowników). Tartak dysponował własną bocznicą kolejową. Firma Baerwaldów została założona w Nakle w 1830 roku. Jak  się wydaje, członkowie rodziny dorobili się na handlu zbożem. W 1937 r. posiadali duże magazyny zbożowe przy ul. Młyńskiej 13, Kilińskiego 8 i Sipora 3.

Największą firmę prowadził pochodzący ze Stryja w Galicji Oskar Robinson. W 1924 r. znalazł się w Bydgoszczy. Założył firmę „Export Bacon Oskar Robinson”. Osiadł w Nakle, tam też spędzał większość czasu. W 1927 r. wydzierżawił  w Nakle rzeźnię. Było to jedno z większych przedsiębiorstw na Krajnie. Zatrudniało od 250 do 335 osób. Eksport i produkcja rosły. W 1928 r. wyprodukowano 750 ton bekonu, w 1932 – 1950 ton. Obok bekonu zaczęto  produkować szynki w puszkach (155 ton w 1932) oraz paczkowany smalec. Przeciętnie dziennie bito 600 świń i 100 krów. W 1937 r. przedsiębiorstwo przyniosło ok. 2 mln zł dochodu. O. Robinson słynął z zamiłowania do hazardu. Krążyły plotki o znacznych sumach, jakie wydawał w kasynach. Zmarł na atak serca w Wiedniu w końcu 1937 roku. Spadkobiercy przenieśli siedzibę firmy do Poznania, a przed wybuchem wojny wyjechali do Anglii. Zakładem w Nakle zarządzał Henry Safir z Bydgoszczy oraz pochodzący z Węgier Bela Koekenyessy. Był spowinowacony z Robinsonem.

Także tartak Samuela Lipszyca przy ul. Hallera 44 należy uznać za większe przedsiębiorstwo produkcyjne. Lipszyc, mieszkający na stałe w Wilnie, kupił je w końcu lat trzydziestych XX wieku. Zatrudniał od 3 do 15 robotników.

Pozostali Żydzi aktywni zawodowo pracowali w administracji prywatnych firm, utrzymywali się z posiadanych kapitałów, kilku handlem na większą skalę. Żydzi napływowi należeli na ogół do grupy drobnych kupców i rzemieślników. W mieście mieszkał na stałe lekarz, Josef Lewy. Osiadł tutaj, pochodzący z Mroczy, właściciel tamtejszego młyna Leon Kałowski. Handlem na większą skalę zajmowali się kupcy: Emil Aleksander, Abraham Dawny, Henriette Deutsch, Jadwiga Leszczyńska, Jakub Piechotka, członkowie rodziny Robinsohn (Natan i Meta), Szczupak, Hermann Zobel, Manele Rosenberg, firma Luksemburga. Rentierem był Leon Merten, N. Neumann, H. Rynarzewska, ślusarzem – Herbert Neumann, urzędnikami: Dawid Sztybel, Weintraub.

W 1921 r. wyłoniono nowe władze. W radzie reprezentantów zasiedli: Herman Sally, Leo Merten, Heymann Deutsch, Herman Fritz, Josef Lewy; zastępcy: Herman Aleksander, Aron Baer, Rebeka Bernstein; w zarządzie: Artur Baerwald, Louis Eisack, Alfred Schoen. W 1922 r. pozostali tylko: Marten, Lewy, Baerwald (zastępcy: Baer i Bernstein). Od 1924 r. gminie przewodniczył nieformalnie, bez zatwierdzenia wojewody, Josef Lewy. Traktował istniejącą gminę jako kontynuatorkę gminy niemieckiej, co przejawiało się w używanej nomenklaturze: „Deutsche Restgemeide Nakel – Niemiecka Gmina Żydowska Nakło”. Po macoszemu traktował napływowych Żydów, utrudniając im dostęp do synagogi. Mimo wewnętrznych tarć, gmina dysponowała zbilansowanym budżetem. Ostatnie, przed włączeniem kahału nakielskiego do gminy w Szubinie, wybory przeprowadzono 28 stycznia 1932 roku. Wybrano: Josefa Lewiego, Leona Martena, Jakuba Cohna (zastępcy: Markus Katz, Julius Riesenburger, Nathan Robinson). Mimo protestów ze strony Żydów napływowych (wspierali ich „po cichu” miejscowe rody Frydmanów i Schlesingerów), którzy zarzucali elektom brak pobożności (nie uczęszczali do synagogi i byli przeciwni zatrudnienia na stałe rzezaka), wojewoda zatwierdził ich wyniki 16 sierpnia 1932 roku. Od września 1931 r. jako rzezak i kantor pracował Fiszel Jungerlewi. Po wyborach 1932 r. został zwolniony przez nowo wybrany „niemiecki” zarząd. Ponownie podjął pracę w 1933 roku. Z czasem zajął jego miejsce Srebrnik. W latach dwudziestych XX w. chcący przestrzegać kaszrutu jeździli do Bydgoszczy. Nabożeństwa były odprawiane do 1923 r. przez kupca i pomocnika rabinackiego w jednej osobie, Abrama Markowicza, a następnie Jakuba Cohna. Od 1933 r. cztery razy do roku przyjeżdżał z Bydgoszczy rabin Efraim Sonnenschein.

W 1922 r. działały istniejące od XIX w. fundacje: „Jakuba i Malki Henochów” (założona w 1876 r., wspierała prowadzenie obrządku religijnego i wyposażenia nabożeństw żydowskich), „Fromer Baerwald” (1874 r., udzielała pomocy żydowskim studentom), „Nathana i Joanny Avigdor (Itzigerów)”, „Lessera i Pauliny Baerwaldów”, „Dawida i Jemmy Itzigerów”. Zajmowały się szeroko rozumianą działalnością dobroczynną bez względu na wyznanie adresatów. Fundacja „Jubileuszowa L. Baerwalda” finansowała zakup odzieży dla potrzebujących. Z braku środków zaprzestały działalności: „Fundacja Hamburgera” i „Fundacja Flatow – Rebeka Flatow”. Nie zachowały się ślady działalności istniejących przed wybuchem I wojny żydowskich organizacji.

Majątek gminy składał się z: synagogi (ul. Hallera 81/83) z placem zakupionym w 1891 r. oraz szopą znajdującą się w podwórzu; piętrowego murowanego budynku szkoły (ul. Bydgoska 20) z mieszczącymi się w podwórzu dwiema stajniami, szopą i parterowym budynkiem z mieszkaniem; budynku mieszkalnego (od 1891 r.); ogrodzonego cmentarza o powierzchni 6 tys. metrów kwadratowych; parterowego budynku na cmentarzu ze stodółką, stajnią i ustępami; łąki o powierzchni 4 mórg; 12 mórg z zapisu fundacji „Jakuba i Malki Henochów”; zdeponowanych środków dwóch fundacji w wysokości 67 tys. marek; pożyczki wojennej (37 tys. marek). Wartościowe wyposażenie synagogi przechowywano u Leona Mertena.

W latach dwudziestych XX w. większych zatargów chrześcijańsko-żydowskich nie odnotowano. Uskarżano się jedynie, że obok synagogi na placu, gdzie kiedyś istniał ogród, dzieci grały w piłkę, wybijając szyby w synagodze. W latach 1924/25 zniszczono 26 okien. Gmina zabezpieczyła szyby siatką. 17 sierpnia 1929 r. do synagogi podczas przedpołudniowego nabożeństwa wpadł przez okno kamień, co w piśmie do starosty skwitował przewodniczący zarządu: „Chęć psocenia się graczy piłki nożnej przekracza wszelkie granice możliwości”. Gmina domagała się ukarania winnych, sprowadzenia komisji, która miała oszacować szkody oraz odtworzenia istniejącego przed wojną skweru przy synagodze.

W latach trzydziestych XX w. pojawił się bojkot żydowskich firm. Przybywających na targi kupców żydowskich poddawano selekcji. Wpuszczano tylko chrześcijan. Kupcy interweniowali w tej sprawie u senatora [[bios:168|Mojżesza Schorra]] 12 kwietnia 1936 roku. Ten zwrócił się do Ministerstwa Spraw Wewnętrznych i wojewody poznańskiego o zbadanie sprawy. Interwencja senatora sprawiła, że Żydom w Nakle przestano utrudniać dostęp do targowiska.

W dniu 3 września 1939 r. Niemcy aresztowali część Żydów i skierowali ich do więzienia w Wyrzysku. Losy co najmniej 4 Żydówek, które tam się znalazły, pozostają nieznane. Pozostałych w mieście wymordowano w nieznanych okolicznościach jesienią 1939 r., m.in. w Paterku. W czasie ekshumacji zwłok w Paterku w 1945 r. rozpoznano zwłoki Henrietty Deutsch i Harrego Neumanna. Synagogę podpalono w połowie września 1939 roku. Cmentarz zniszczono, na jego miejscu urządzono park miejski[1.2].

Nota bibliograficzna

• Geppert I., Dzieje Ziemi Nakielskiej aż do pierwszego rozbioru Polski, [w:] Krajna i Nakło. Studia i rozprawy wydane z okazji pięćdziesięciolecia gimnazjum imienia Bolesława Krzywoustego w Nakle, Nakło 1926.
• Guldon Z., Wijaczka J., Ludność żydowska w Wielkopolsce w drugiej połowie XVII wieku, [w:] Żydzi w Wielkopolsce na przestrzeni dziejów, red. J. Topolski, K. Modelski, Poznań 1995.
• Guldon Z., Wijaczka J., Osadnictwo żydowskie w województwach poznańskim i kaliskim w XVI–XVII wieku, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1992, nr 2–3.
• Heinrich R., Die Stadt Nakel und ihre Geschichte, Nakel 1910.
• Heppner A., Herzberg I., Aus Vergangenheit und Gegenwart der Juden in den Posener Landen, Koschmin – Bromberg 1904–1908.
• Jedlińska-Kawska A., Aktywność gospodarcza ludności żydowskiej w województwie pomorskim w latach 1920–1939, [w:] Demokracja i samorządność na Kujawach i Pomorzu w dobie nowożytnej, red. Z. Biegański, W. Jastrzębski, Bydgoszcz 2004.
• Kawski T., Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza i Pomorza w latach 1918–1942, Toruń 2007.
• Kawski T., Kujawsko-dobrzyńscy Żydzi w latach 1918–1950, Toruń 2006.
• Kawski T., Mniejszość żydowska na Krajnie w XIX i XX wieku, [w:] Dziedzictwo kulturowe na Krajnie i Pałukach. Wybrane problemy z dziejów Krajny Nakielskiej (związki Krajny z Pałukami), Nakło nad Notecią 2004.
• Nakło nad Notecią, red. J. Danielewicz, Nakło 1990.