Historia miejscowości

Najstarsza wzmianka o Nieszawie pochodzi z 1228 roku.

Osadę (obecna wieś Mała Nieszawka), leżącą na lewym brzegu Wisły w odległości 4 km od Torunia, darował Zakonowi Krzyżackiemu książę Konrad I Mazowiecki. Bracia zakonni wznieśli zamek i ustanowili siedzibę komturii. Zamek i powstałe wokół niego miasto zostały zburzone w latach 1423–1424 przez Władysława Jagiełłę.

W 1424 r. monarcha lokuje naprzeciwko Torunia Nową Nieszawę, w sąsiedztwie budowanego Zamku Dybów. Nadaje jej rok później prawa miejskie. Miasto szybko uzyskało kościół parafialny, kolegiatę i stało się około 1430 r. siedzibą klasztoru franciszkanów. Intensywny rozwój ekonomiczny miasta hamował rozwój ościennego Torunia. Tamtejsi mieszczanie wspólnie z Zakonem Krzyżackim w 1341 r. opanowali i zniszczyli miasto i zamek. Krzyżacy na krótko (do 1436 r.) ulokowali w Dybowie siedzibę komtura. Po powrocie Dybowa i Nowej Nieszawy w granice Polski, na dybowskim zamku urzędował burgrabia administrujący w imieniu nieszawskich starostów.

W Nowej Nieszawie wydał w 1454 r. swoje Statuty król Kazimierz Jagiellończyk, często goszczący w Dybowie. Ostatecznie monarcha 24 września 1460 r. określił nową lokalizację trzeciej, do dziś istniejącej Nieszawy. W 1462 r. Nowa Nieszawa podobnie jak zamek dybowski były zniszczone. Część ludności przeniosła się do osady Podgórz. Mieszczan przeniesiono około 30 km w górę Wisły do nowo rozplanowanego miasta na terenie wsi królewskiej. Jego ustrój i organizację określało prawo chełmińskie. Król nadał miastu liczne przywileje i swobody. Dzięki nim oraz dogodnej lokalizacji, mieszczanie intensywnie partycypowali w handlu wiślanym.

Miasto przeżywało do połowy XVII w. okres swojej świetności. Posiadało liczne murowane kamienice, 25 spichlerzy, 3 kościoły, klasztor franciszkanów, cegielnie, browary, przystań rzeczną, dwa przytułki, szkołę parafialną. Działało wiele bractw cechowych. Miasto zostało zniszczone w czasie wojny polsko-szwedzkiej (lata 1655–1660). Zaraza 1662 r. zdziesiątkowała ludność. Miasto nie odzyskało już wcześniejszej świetności.

W 1815 r. ulokowano w Nieszawie komorę celną. Od 1820 r. zaczęto regulować zabudowę przestrzenną miasta. W 1862 r. w ościennym Wagańcu powstała stacja Kolei Nadwiślańskiej. W 1871 r. Nieszawa stała się siedzibą powiatu. W okresie międzywojennym przeżywała krótkotrwały okres ożywienia. Powstało kilka placówek oświatowych oraz Muzeum im. Stanisława Nowakowskiego.

Miasto po 1945 r. traciło coraz bardziej na znaczeniu na rzecz ościennych miejscowości: Aleksandrowa Kujawskiego, Torunia i Włocławka. Współcześnie odgrywa rolę lokalnego centrum handlowo-usługowego. Ożywienie gospodarcze miasta może przynieść budowa stopnia wodnego na Wiśle pod Nieszawą.

Położenie geograficzne i administracyjne:

Do XVIII w. – Królestwo Polskie, Ziemia Dobrzyńska,
1793–1807 – Prusy, Prowincja Prusy Południowe, departament piotrkowski, powiat radziejowski,
1807–1815 – Księstwo Warszawskie, departament bydgoski,
1815–1918 – Rosja (Królestwo Polskie), województwo mazowieckie, gubernia warszawska, powiat włocławski (1845–1867), powiat radziejowski (1867-1871), powiat nieszawski (od 1871),
1918–1939 – Polska, województwo warszawskie (1918–1938), województwo pomorskie (1938–1939), powiat nieszawski z siedzibą w Aleksandrowie Kujawskim,
1939–1945 – Niemcy (III Rzesza), Prowincja „Kraj Warty“, rejencja inowrocławska, powiat ciechociński,
1945–1975 – województwo bydgoskie (1945–1950 województwo pomorskie),
1975–1998 – województwo włocławskie,
Od 1999 – województwo kujawsko-pomorskie, powiat aleksandrowski