Najstarsza wzmianka o Żydach w Nieszawie pod Toruniem (Dybów) pochodzi z 1446 roku. Przywilej królewski z 1559 r. zakazywał ludności żydowskiej osiedlania się w mieście[1.1]. Mimo to Żydzi pojawiali się w Nieszawie.

Na stałe zaczęli osiadać w początkach XIX w. W 1802 r. przybyły do Nieszawy z Dybowa i Fordonu rodziny Dawida Cohna, Jakuba Lewiego, Michała Matisa, Izraela Hertza, Josefa Abrahama, Hersza Borucha, Szymszona Majdańskiego, Beniamina Lubawskiego, Salomona Barcińskiego, Abrahama Fordońskiego. W kolejnych latach Żydzi osiedlający się w mieście pochodzili najczęściej z miast kujawskich i dobrzyńskich.

Stosunkowo szybko zaczęto tworzyć niezbędne elementy infrastruktury gminnej. W 1809 r. istniał już dom modlitw. Ok. 1810 r. założono cmentarz. Znajdował się w południowej części miasta, poza zwartą zabudową, w obrębie lewobrzeżnej skarpy wiślanej. obok żwirowni. W XX w. obejmował powierzchnię 0,26 ha. Działka miała kształt nieregularny zbliżony do trapezu. W latach czterdziestych XIX w. był już ogrodzony. W początkach lat dwudziestych XIX w. działała łaźnia rytualna.

Od 1836 r. podejmowano starania o wybudowanie synagogi. Do jej powstania walnie przyczynił się Dawid Służewski, który w 1840 r. ofiarował gminie żydowskiej plac pod jej budowę. Wcześniej wykupił budynek starego browaru. Materiał z jego rozbiórki przekazał na budowę synagogi. Do prac przystąpiono w 1841 roku. Budynek oddano do użytku w 1849 roku. Synagoga była okazałym budynkiem wzniesionym na planie prostokąta w stylu klasycystycznym, zewnętrznie otynkowana i kryta blachą.

Początkowo Żydzi mieszkający w Nieszawie podlegali kahałowi w Służewie. Samodzielność gmina nieszawska uzyskała przed 1816 rokiem. Objęła swoim zasięgiem także Żydów z ościennego Aleksandrowa Kujawskiego. Z czasem, ci ostatni zaczęli demograficznie i ekonomicznie dominować nad pobratymcami z Nieszawy, czego konsekwencją było dodanie w końcu XIX lub początkach XX w. do nazwy dozoru bóżniczego członu podkreślającego zależność od Aleksandrowa Kujawskiego. Oficjalna nazwa brzmiała Dozór Bóżniczy (następnie Gmina Wyznaniowa Żydowska) w Aleksandrowie Kujawskim – Nieszawie. Przez większość XIX w. gmina nie posiadała rabina. Zastępowali go rzezacy i kantorzy. Funkcje te pełnili kolejno do 1867 r.: Abram Łęczycki, Abraham Tytoń, Mosiek Jakub Zysman (od 1840 podrabin, a od 1848 r. rabin), Aron Hersz Lewi, Mojżesz Toruński (Toroński).

1 lipca 1828 r. utworzono w Nieszawie rewir żydowski. Jego granice wyznaczały ulica Ogrodowa i częściowo: Szeroka, Targowa i Przemysłów. Żydzi przybywający do Nieszawy w krótkim czasie wysunęli się na pierwszoplanowe pozycje w obrocie niektórymi produktami np. korzennymi, towarami łokciowymi, suknem, skórami i wełną, papierem, obuwiem, żelazem i norymberszczyzną. Ruchliwością i zaradnością w pierwszej połowie XIX w. wyróżniał się zwłaszcza kupiec Goetz Cohn. W 1821 r. na 13 pozycji wpłat podatku z handlu aż 12 płatników było Żydami. Podobnie rzecz się miała z niektórymi rzemiosłami. W 1838 r. blacharzami, introligatorami, kapelusznikami i fryzjerami byli tylko Żydzi. W 1850 r. na 56 płatników z handlu utrzymywało się 25 Żydów (45%), rzemiosła – 15 (około 27%). Wśród płatników składki na rzecz dozoru bóżniczego na 1851 r. znajdowało się 11 kupców, 1 negocjant, 8 handlarzy, 1 piekarz, 2 felczerów (Aron Służewski, Layzer Zander), 3 szklarzy, 4 kramarzy, 3 faktorów, 2 pisarzy w borze niszczewskim, 1 cyrulik (Lejb Służewski), 1 frachtarz, 4 krawców, 1 kuśnierz, 3 szewców, 1 blacharz, 2 wyrobników, 1 waciarz, 1 stolarz, 7 ubogich[1.2]. Warto wiedzieć, że w XIX w. niektórzy ewangeliccy i katoliccy mieszczanie nieszawscy domagali się bezskutecznie od władz Królestwa Polskiego przywrócenia szesnastowiecznego zakazu osadnictwa żydowskiego w Nieszawie[1.3].

Wybuch pierwszej wojny światowej i odzyskanie przez Polskę niepodległości w 1918 r. oznaczały w dziejach społeczności żydowskiej w Nieszawie nowy okres. Znaczne dochody, jakie zapewniał w okresie zaborów żydowskim kupcom handel, stały się dużo mniejsze. Nieszawa przestała być miastem leżącym tuż przy granicy z Prusami. W czasie wojny, kilku żydowskich kupców, którzy dorobili się na handlu zbożem, straciło swoje majątki. Wiele osób zdecydowało się na opuszczenie Nieszawy. Wybierali najczęściej większe miasta, inni decydowali się na emigrację za granicę. W konsekwencji społeczność żydowska w Nieszawie przez cały okres międzywojenny malała. Ci, którzy pozostali, nadal zajmowali się handlem i to najczęściej drobnym. W 1928 r. w obwodzie nieszawskim wśród nabywców patentów do Izby Przemysłowo-Handlowej w Warszawie było 25 Żydów na 89, i to tylko w ramach II kategorii. W branży kupieckiej wyróżniały się sklepy i składy: Dawida Wildenberga, Juliana Bobrownickiego, Landaua.

Gminie od końca XIX w. do 1918–1920 r. przewodził rabin Weingoth. Jego następcą był Abraham Zonabend, zmarły w końcu lat dwudziestych XX wieku. Zonabend pochodził w rodziny rabinackiej. Jego brat Jehuda Lejb Zonabend był rabinem w Dobrzyniu nad Drwęcą, szwagier Icchak Meir Bornsztein – rabinem w Gostyninie, a kuzyn Iszohar Grojbard – rabinem w Będzinie. Następnym rabinem aleksandrowsko-nieszawskim był Jakub Hersz Gendzähler (ur. 20 września 1903 r. w Sanoku) wybrany 28 grudnia 1932 r.; mieszkał on w Aleksandrowie Kujawskim. Ok. 1935 r. wybrano, najprawdopodobniej na podrabina lub pomocnika rabinackiego, pochodzącego z Warszawy – Poznera. Zastąpił na tym stanowisku (podrabina) zmarłego w latach 30. XX w. rabina Erlechera ze Służewa.

Żydzi byli członkami nieszawskiej Ochotniczej Straży Pożarnej. Dziewczęta i kobiety żydowskie uczestniczyły w działaniach drużyny samarytanek przy Ochotniczej Straży Pożarnej, a mężczyźni muzykowali w orkiestrze strażackiej. W maju o zachodzie słońca w Nieszawie na zmianę Polacy i Żydzi grali na trąbce „Witaj majowa Jutrzenko”.

Znaną postacią wśród nieszawian był Salo (Salomon) Toruński (Toroński). Wyjechał z Nieszawy w końcu XIX w. Znalazł się w Ameryce, gdzie w krótkim czasie dorobił się pokaźnego majątku. Przesyłał miastu pokaźne sumy, które przeznaczano na zakup wyposażenia szkoły i straży pożarnej. Był także sprawcą rozbudowy szkoły powszechnej w Nieszawie. Podarował miastu obraz przedstawiający Kazimierza Jagiellończyka. Rokrocznie przed nowym rokiem szkolnym finansował zakup tzw. „szkolnej wyprawki” dla dzieci. Miasto w dowód jego zasług nadało jednej z ulic imię „Salo Toruńskiego”. Inną zasłużoną postacią był założyciel pierwszej elektrowni w Nieszawie, członek miejscowej gminy żydowskiej, Zakrzewski. Wykupił część folwarku Plebanka i rozparcelował jej grunty między okolicznych chłopów. W dowód wdzięczności obdarowani nazwę wioski zmienili na część jego żony Berty na Bertowo.

W drugiej połowie lat 30. XX w. dochodziło do aktów antysemityzmu. W dniu 21 lutego 1936 r. zatrzymano na ulicy kobietę rozdającą odezwy antyżydowskie wydane przez poznańską „Samoobronę Narodu”. Nocą z 21 na 22 lutego 1936 r. pojawiły się w Nieszawie afisze antyżydowskie pochodzące z drukarni „Obrona Ludu” w Toruniu. Ich wydawcą był Longin Nawrocki, syn właściciela młyna w Nieszawie. Ponownie rozwieszał je nocą 25 lutego 1936 roku. W grudniu 1938 i styczniu 1939 r. odnotowano ożywioną akcję pikietowania żydowskich sklepów przez członków Związku Młodych Narodowców i Związku Młodzieży Polskiej[1.4] .

We wrześniu 1939 r. zachodnia część Polski dostała się pod okupację niemiecką. Postępowanie Niemców (wkroczyli 8 września 1939 roku) w pierwszych dniach wojny wobec Żydów w Nieszawie było „nadzwyczaj poprawne”, np. nie wprowadzono przymusu pracy. „Poprawność” okupantów skończyła się po tygodniu. Aresztowano 32 najzamożniejszych mieszkańców Nieszawy, w tym 12 Żydów (m.in.: Graubarta z czterema synami, Jagodę, Brantucha, Gotlibowicza, Grossa, Zakrzewskiego). Następnego dnia zapędzono na Rynek mieszkańców Nieszawy, zmuszając ich do bycia widzami. Każdemu z zatrzymanych wymierzono „karę chłosty” – od 40 do 70 batów. Jagoda, który zaczął zadawać jednemu z oficerów pytania, został wychłostany dodatkowo (60 uderzeń). Pobitych uwolniono, ale Jagodę zatrzymano, a po kilku dniach, razem z dwoma złapanymi na rabunku Polakami, rozstrzelano. Niemcy, posługując się argumentem poszukiwania broni w żydowskich domach, przystąpili do grabieży i rekwizycji.

Ostatecznie wszystkich Żydów z Nieszawy wysiedlono w końcu października 1939 roku. Podpalono synagogę. Zniszczeniu uległ także cmentarz[1.5].

Po wojnie w 1946 r. osiadło tu zaledwie kilku Żydów. Utworzyli oddział lokalny Centralnego Komitetu Żydów Polskich, który podlegał komitetowi okręgowemu we Włocławku. Zaprzestał działalności w początkach 1947 roku. Ostatni Żydzi opuścili Nieszawę w latach pięćdziesiątych XX wieku[1.6].

Nota bibliograficzna

• Dziki T., Żydzi w Nieszawie w pierwszej połowie XIX wieku, „Ziemia Kujawska” 2004, t. 17.
• Kawski T., Gminy żydowskie pogranicza Wielkopolski, Mazowsza i Pomorza w latach 1918–1942, Toruń 2007.
• Kawski T., Kujawsko-dobrzyńscy Żydzi w latach 1918–1950, Toruń 2006.
• Kawski T., Mniejszość żydowska w województwie pomorskim (bydgoskim) w latach 1945–1956, [w:] Kujawy i Pomorze w latach 1945–1956. Od zakończenia okupacji niemieckiej do przełomu październikowego, red. W. Jastrzębski, M. Krajewski, Włocławek 2001, ss. 205–228.
• Kawski T., Żydzi z Kujaw, ziemi dobrzyńskiej i Bydgoszczy ocaleni z Shoah. Przyczynek do poznania struktury społeczno-zawodowej, zmian osadniczych oraz migracji ludności żydowskiej w Polsce po II wojnie światowej, [w:] Wrzesień 1939 roku i jego konsekwencje dla ziem zachodnich i północnych Drugiej Rzeczypospolitej, red. R. Sudziński, W. Jastrzębski, Toruń – Bydgoszcz 2001, ss. 365–392.
• Wloclawek we ha Swiwa. Sefer Zikkaron, red. K. Fiszel Tchursz, M. Korzen, Tel Awiw 1967, ss. 797–798.