Pierwsze wzmianki o Nowym Brzesku pochodzą z pierwszej połowy XIII wieku. W 1223 r. opat brzeski Florian nadał wieś klasztorowi norbertanek w Hebdowie. On także wystarał się o przywileje lokacyjne i handlowe u księcia krakowskiego Bolesława Wstydliwego. 6 października 1279 r. Gotfryd, syn Arnolda ze Ślesiny koło Kalisza, lokował miasto Nowe Brzesko na prawie niemieckim. Miasto wytyczono na gruntach brzeskich, należących wcześniej do biskupa krakowskiego, przekazanych klasztorowi w Hebdowie w 1223 roku. Gotfryd został jego pierwszym wójtem[1.1].

Zgodnie z przywilejem lokacyjnym wójt otrzymał 5 łanów ziemi oraz zwolnienie od wszystkich podatków. Dodatkowo miał też prawo do szóstej części czynszu z łąk, które mieli używać mieszczanie oraz prawo do łowienia ryb w Wiśle przy pomocy sieci. Miał także prawo do wybudowania dwóch młynów na Wiśle oraz jednego na potoku Rudnik. Mieszczanie zostali zwolnieni z opłat mostowych, ale byli zobowiązani naprawiać most oraz czuwać nad nim podczas wiosennych roztopów. Nie mieli również obowiązku odrabiania pańszczyzny dla klasztoru, mogli natomiast uprawiać należące do niego pola za coroczny czynsz i dziesięcinę. Mogli także zbierać chrust, miód dzikich pszczół i runo w lasach klasztornych wydzielonych z należącej do księcia Puszczy Niepołomickiej.

W XV w. miasto podupadło. Przyczyniła się do tego katastrofalna powódź, która miała miejsce między rokiem 1442 a 1448, oraz grabież miasta i klasztoru przez nieopłacone wojska powracające po klęsce pod Warną w 1444 roku. Zły wpływ miała także działalność wójta Toporczyka, prowadzącego rabunkowe rządy i nie liczącego się z prawami mieszczan.

Na przełomie XV i XVI w. Nowe Brzesko nie różniło się niczym od sąsiednich wsi. Mieszczanie, jak zwykli chłopi, zmuszeni zostali do odrabiania pańszczyzny, a cechy rzemieślnicze praktycznie nie istniały. Targi i jarmarki odbywały się coraz rzadziej, kupcy woleli wystawiać swoje towary w bogatszych miastach[1.2]

W 1505 r. grupa mieszczan wniosła do króla skargę na opata oraz na wójta Rafała Ryterskiego herbu Topór, którzy nagminnie łamali ich prawa. Prosiła również o potwierdzenie ich przywilejów. Dwa lata później król Zygmunt I Stary rozstrzygnął spór i postanowił, iż mieszczanie w trzy uzgodnione dni pracować będą dla wójta, a on da na ten czas trzy beczki piwa. W latach 1522 i 1531, król potwierdził przywileje miejskie Nowego Brzeska. Nakazał wytyczenie od nowa granic miasta oraz rynku placów i ulic. Przed 1562 r. król Zygmunt August ponownie interweniował w sporze pomiędzy opatem a mieszczanami. Także każdy kolejny król potwierdzał prawa miejskie Nowego Brzeska oraz ostrzegał kolejnych opatów przed łamaniem praw i przywilejów mieszczan. Na przełomie XVI i XVII w. miasto liczyło blisko 1 tys. mieszkańców. Nastąpił stopniowy wzrost liczby rzemieślników i przekupniów.

XVII w. to czas krwawych wojen, które w sposób pośredni wywarły także wpływ na sytuację Nowego Brzeska, powodując upadek handlu i zubożenie mieszkańców. Miasto znajdowało się na trasie przemarszu różnych wojsk: polskich, szwedzkich, tatarskich, siedmiogrodzkich. Wojska te rabowały żywność bydło, trzodę oraz konie. Najbardziej opłakane dla Nowego Brzeska i klasztoru w Hebdowie były skutki potopu szwedzkiego. Liczne mordy, choroby i głód spowodowały, że liczba mieszkańców spadła o ponad 50%. Stąd nowe przywileje wydawane przez kolejnych władców dla miasta oraz dla cechów. Ich zadaniem było wydźwignięcie miasta z katastrofalnej sytuacji, w jakiej znalazło się wskutek wojen[1.3]

Od drugiej połowy XVII i w XVIII w. mieszczanie nowobrzescy w coraz większym wymiarze zmuszani byli do robót pańszczyźnianych w folwarkach klasztornych. Szczególnie negatywnie w pamięci mieszczan zapisał się opat Michał Wilkowski, który pozbawił ich większości pól i łąk. Z dotychczasowych 40 łanów pozostawił im tylko 14. Ponadto zmusił ich do dodatkowej pracy w dobrach klasztornych. Działania opatów doprowadziły w 1761 r. do otwartego buntu mieszczan. Odmówili oni odrabiania pańszczyzny oraz większości opłat. Z dekretu króla Stanisława Augusta Poniatowskiego wynika, iż król potwierdził im dotychczasowe przywileje.

Przełomowym momentem w historii Nowego Brzeska był rok 1782. Na elekcję nowego burmistrza przyjechał do miasta przeor klasztoru Ludwik Machacewicz, który przedstawił mieszczanom Stanisława Szropińskiego jako przyszłego burmistrza. Mieszczanie jednak sprzeciwili się tej decyzji, obierając Grzegorza Staniszewskiego. Od tej pory miasto zaczęło samo sprawować władzę sądową, pobierać podatki bez pośrednictwa klasztoru oraz przyjmować do prawa miejskiego bez uwolnienia od poddaństwa[1.1.3]

W 1795 r. Nowe Brzesko znalazło się w zaborze austriackim. W 1796 r. znajdowało się w cyrkule krakowskim, który wchodził w skład Galicji Zachodniej. W 1803 r. zlikwidowano prowincję Galicja Zachodnia i włączono ją do guberni lwowskiej. Nowe Brzesko znalazło się w cyrkule olkuskim. Osiągnięciem władz austriackich była reorganizacja szkolnictwa oraz utworzenie szkoły elementarnej. W 1809 r. miasto znalazło się w granicach Księstwa Warszawskiego, a do 1815 r. – w Królestwie Polskim.

W 1818 r. zgromadzenie norbertanów zostało rozwiązane, a Nowe Brzesko stało się własnością państwową. W 1827 r. miało 904 mieszkańców. Oddalone od szlaków handlowych zubożało. W 1869 r. straciło prawa miejskie. Od tego czasu głównym zajęciem mieszkańców stała się uprawa roli, choć część rodzin trudniła się rzemiosłem i handlem.

Mimo utraty praw miejskich, Nowe Brzesko pełniło aż do 1939 r. rolę ośrodka gospodarczego, usługowego, handlowego, administracyjnego, politycznego i kulturalnego dla mieszkańców kilkunastu okolicznych wiosek. Działały tu lokalne partie polityczne, cechy i związki zawodowe. W okresie PRL była to duża wieś, częściowo o funkcjach usługowo-handlowych. W 1999 r. znalazła się w powiecie proszowickim województwa małopolskiego.

Od 2011 r. Nowe Brzesko ponownie jest miastem. Mają tu swoją siedzibę praktycznie wszystkie w okolicy instytucje i placówki samorządowe: urząd gminy, dom kultury, posterunek policji, szkoła podstawowa, przedszkole, ośrodek zdrowia.

Nota bibliograficzna

• Ziemia Nowobrzeska. Zarys dziejów gminy i sołectwa, red. W. Chorązki, Nowe Brzesko 2006.