Żydzi zaczęli osiedlać się w Ostrołęce dopiero w ostatnim dziesięcioleciu XVIII w. W 1794 r. wyznaczono teren pod cmentarz żydowski. Zbudowano także synagogę. Jeden z pierwszych rabinów nosił imię Izaak.

W 1812 r. Ostrołękę zamieszkiwało 14 żydowskich rodzin, tworzonych przez rzemieślników: 4 kramarzy, 3 szynkarzy, 3 rzeźników, zegarmistrz, czapnik, rzezak, szkolnik. Wszyscy zamieszkiwali w sąsiedztwie rynku. W 1824 r. ich liczba wzrosła do 73. Zajmowali 6 domów, z których trzy stały przy rynku, a pozostałe przy ulicach do niego prowadzących. Pozostali Żydzi wynajmowali domy w różnych częściach miasta.

W 1826 r. wyznaczono granice rewiru żydowskiego, w skład którego wchodził Koński Targ oraz ulice: Cygańska, Magazynowa, Różańska, Solna, Piaski, Folwarczna, Tylna. Dwóm rodzinom zezwolono na mieszkanie poza jego terenem pod warunkiem wybudowania domu murowanego.

Rozwojowi osadnictwa żydowskiego sprzyjało ulokowanie na skraju miasta osady rękodzielniczej. Żydzi zaczęli zakładać większe warsztaty rzemieślnicze, zajmujące się obróbką bursztynu, młynarstwem, przędzalnictwem. Pionierami tego ostatniego była pochodząca z Austrii rodzina Bondich. Jej członkowie w 1829 r. założyli przędzalnię bawełny. W 1832 r. rozbudowano fabrykę, dając zatrudnienie 20 osobom. Wyroby firmy były nagradzane na wystawach w 1839 i 1842 r. Spora grupa Żydów znajdowała zatrudnienie w zawodach, które traktowano jako rolnicze m.in. w smolarstwie, wyrobie dziegciu, obróbce bursztynu. Inni zajmowali się tradycyjnym rzemiosłem (szklarstwo, rzeźnictwo, szewstwo, krawiectwo itd.), karczmarstwem, dzierżawą podatków miejskich i handlem.

W czasie powstania 1830–1831 r. Ostrołęka została w części zniszczona. Spłonęła m.in. synagoga. Modły zaczęto odprawiać w drewnianym domu przy ul. Różańskiej, którego stan techniczny i lokalizacja pozostawiały wiele do życzenia. W 1832 r. starania o objęcie posady rabina czynił Mordka Fiszel Szapiro.

W latach czterdziestych XIX w. rabinem lub co bardziej prawdopodobne podrabinem w Ostrołęce był niejaki Icchak. W tym samym okresie rozpoczęto starania o wybudowanie synagogi. Starania o wsparcie przez rząd inwestycji, czynione w latach 1841–1842 oraz w 1848 r. nie powiodły się. Budowę rozpoczęto dopiero dzięki nieoprocentowanej pożyczce w kwocie 1500 rubli, udzielonej przez Chaima Tykocinera. Prace ukończono w 1856 r.

W 1862 r. formalnie zniesiono rewir żydowski. W tym okresie gminie przewodził znany talmudysta, autor szeregu prac religijnych rabin Jechiel Mechel Goldszlak.

W drugiej połowie XIX w. pojawiła się znaczna grupa Żydów prowadzących na dużą skalę handel z Rosją, głównie zbożem, solą, winem, żelazem, skórami, naftą. Inni zajmowali się handlem na mniejszą skalę, tak legalnym, jak i kontrabandą z ościennych Prus. Wielu żydowskich dostawców dorabiało się na intratnym zaopatrzeniu licznych jednostek wojskowych, stacjonujących na terenie guberni łomżyńskiej. Ożywczo na lokalną gospodarkę wpłynęła też budowa pod koniec XIX w. linii kolejowych, łączących Ostrołękę z Małkinią, Łapami i Tłuszczem. Z czasem ulica wiodąca z od miasta do dworca kolejowego, wzniesionego 6 km od centrum, została zasiedlona przez 30 żydowskich rodzin. Wśród jej mieszkańców byli sklepikarze, dwaj właściciele wiatraków, furmani, kilku rzemieślników, rabin, rzezak. Pozostali żydowscy mieszkańcy Ostrołęki zamieszkiwali najczęściej plac targowy, boczne ulice między rynkiem a placem targowym, obecne ulice Kilińskiego i Ostrowską oraz okolice rynku mlecznego.

W 1892 r. w mieście działało 112 żydowskich rzemieślników: 29 szewców, 25 krawców, 12 stolarzy, 10 rymarzy, 8 kowali, 5 woźniców, 5 blacharzy i ślusarzy, 4 kapeluszników, 2 farbiarzy, 2 zegarmistrzów oraz rzeźnicy, piekarze, furmani i robotnicy; ogółem liczba rzemieślników w mieście wynosiła 185. Pod względem religijnym silną grupę stanowili zwolennicy ortodoksji. Obok zwolenników tradycyjnego judaizmu znaczącymi wpływami cieszyli się też chasydzi z Góry Kalwarii, Warki, Aleksandrowa i Mszczonowa. W końcu XIX w. pojawili się pierwsi zwolennicy syjonizmu i socjalizmu.

Życie religijne koncentrowało się wokół synagogi i bet ha-midraszu. Ich działalność uzupełniały różnorodne instytucje oświatowe, religijne, charytatywne, m. in. chedery, Talmud-Tora, jesziwa, bractwo Linas ha-Cedek, bractwo Chewra Kadisza. Wraz z rozwojem gminy pojawiło się w niej kilka wyrazistych postaci. Wśród rabinów był znany duchowny, wywoładzący się ze środowiska chasydów z Góry Kalwarii – Josele Harif. Obok niego, w końcu XIX w., działał cadyk Jechoszua. Zasłynął jako nauczyciel i autor kilku dzieł religijnych. Innym cadykiem z Ostrołęki był Salomon Jeremiasz Grinberg, zwany rabi Szlomo. W latach 1899–1902 urząd rabina miasta pełnił Mosze Nachum Jerozolimski. Po wyjeździe z Ostrołęki objął analogiczny urząd w Kielcach. W 1904 r. rabinem został Jakub Szlomo Fajzman. Już rok później tę posadę objął Icchak Burnsztejn, który pełnił urząd aż do wybuchu drugiej wojny światowej.

Po wybuchu pierwszej wojny światowej Rosjanie wysiedlili Żydów mieszkających na prawym brzegu Narwi. Po zajęciu miasta przez Niemców w sierpniu 1915 r., ponownie, wciągu kilku godzin, wysiedlono Żydów. Większość z nich dotarła do Łomży. Stopniowo zaczęli wracać do Ostrołęki jesienią 1915 roku. W 1916 r. Żydzi stanowili w mieście społeczność liczącą 4110 osób – wobec 4907 ogółu mieszkańców. Jeszcze w czasie trwania wojny członkowie gminy przystąpili do odbudowy infrastruktury. Większość z nich zamieszkała w południowo-wschodniej części miasta. Wzniesiono synagogę, jesziwę, domy modlitwy. Wspieraniem biednych zajmował się Komitet Pomocy. Po zakończeniu wojny powstało wiele żydowskich partii politycznych i różnorodnych organizacji[1.1].

Po zajęciu miasta przez Niemców 10 września 1939 r. nastąpiły pierwsze represje i prześladowania. Pod koniec września 1939 r. podpalono synagogę. W początku października 1939 r. nakazano Żydom opuszczenie Ostrołęki w ciągu 2 godzin. Po zabiegach udało się odwlec realizację polecenia o 2 dni. Wypędzani mogli zabrać jedynie bagaż ręczny. Pozostałe mienie musieli pozostawić w nienaruszonym stanie. Niemieccy żołnierze czuwali, aby Żydzi kierowali się w kierunku Łomży, którą po 17 września zajęły wojska rosyjskie. Część jednak skierowała się do innych miast. Ci, którzy wracali do Ostrołęki byli rozstrzeliwani[1.2].

Wielu wysiedlonych Żydów ostrołęckich spotkał później taki sam tragiczny los, jak ogromną większość Żydów polskich w ogóle – Treblinka i inne obozy zagłady. A jednak cząstka ich zdołała przeżyć okupację i osiąść bądź w Izraelu, bądź w różnych krajach świata[1.3].

Nota bibliograficzna

• Gołota J., Z dziejów społeczności żydowskiej w Ostrołęce na tle innych miast mazowieckich, [w:] Ostrołęka na tle innych miast mazowieckich w XIX i XX w., Ostrołęka 1998.
• Gołota J., Z życia społeczności żydowskiej w Ostrołęce i powiecie ostrołęckim w okresie międzywojennym, „Zeszyty Naukowe OTN” 1997, nr 11, ss. 77–90.
• Grynberg M., Żydzi w rejencji ciechanowskiej 1939–1942, Warszawa 1984.
• Milewski J. J., Stosunki polsko-żydowskie w Ostrołęckiem i Łomżyńskiem w latach trzydziestych i w czasie II wojny światowej, „Zeszyty Naukowe OTN” 2002, nr 16, ss. 163–184.
• Mironczuk J., Społeczność żydowska w okręgu bożniczym w Ostrołęce do okresu Powstania Styczniowego, „Zeszyty Naukowe OTN” 2007, nr 21, ss. 43–73.
• Niksa W., Z dziejów ostrołęckiej społeczności żydowskiej i jej bibliotek, „Zeszyty Naukowe OTN” 1994, nr 8, ss. 183–200.
• Księga Żydów ostrołęckich, red. Z. Drezner, J. Gołota, A. Wołosz, Ostrołęka – Tel Awiw 2004.
• Księga Żydów ostrołęckich. Suplement. Żydzi ostrołęccy w Związku Sowieckim podczas II wojny światowej, zebr. i oprac. Sz. Chmiel, Z. Drezner, Ciechanów – Tel Awiw 2004.
• Szczepański J., Społeczność żydowska Mazowsza w XIX–XX wieku, Pułtusk 2005.