W 1334 r. warmiński wójt krajowy nad rzeką Łyną (Alna, Alle) wzniósł drewnianą strażnicę. Około 1347 r. kapituła warmińska w tym samym miejscu rozpoczęła budowę kompleksu, składającego się z murowanego zamku oraz miasta. W 1353 r. otrzymało ono prawo chełmińskie. Miasto urzędowo nazwano Allenstein („Kamień nad Łyną”); spolszczona nazwa brzmiała: Olstyn, Olsztyn.

Do 1466 r. władzę zwierzchnią nad miastem sprawowali Krzyżacy, później Olsztyn wraz z Warmią, jako katolickim księstwem biskupim, wszedł w skład Rzeczpospolitej. Przez wieki był jednym z lokalnych centrów handlowo-rzemieślniczo-administracyjnych na Warmii, rozwijającym się przy szlaku Warszawa – Królewiec, lecz aż po XIX w. funkcjonował niejako w cieniu Lidzbarka Warmińskiego, Braniewa czy Reszla. Jego najsłynniejszym mieszkańcem był Mikołaj Kopernik, który m.in. na tutejszym zamku prowadził obserwacje astronomiczne (naścienna tablica zachowana do dnia dzisiejszego). Jako rządca dóbr kapituły warmińskiej słynny uczony podjął także wielką akcję zasiedlania okolicy przez osadników z Mazowsza. W Olsztynie przeważała zawsze ludność wyznania rzymsko-katolickiego.

Po I rozbiorze Polski w 1772 r. Warmia została wcielona do państwa pruskiego, wchodząc w obręb utworzonych wówczas Prus Wschodnich. Olsztyn znajdował się w tym czasie w okresie stagnacji, spustoszony przez wojny północne XVII–XVIII w. oraz dżumę lat 1709–1712, która wyludniła go niemal całkowicie. Wraz z zaborami miasto przestało być własnością kościelną, przechodząc na rzecz króla i państwa pruskiego.

W XIX w. nastąpiła zdecydowana zmiana statusu Olsztyna, który wysunął się zdecydowanie na pierwsze miejsce w południowej części Prus Wschodnich. Było to następstwo budowy dużego węzła kolejowego, a także industrializacji. W 1818 r. ustanowiono powiat olsztyński. W tym samym okresie zabudowa przekroczyła linię wyznaczaną przez mury staromiejskie. Duże znaczenie dla rozwoju ośrodka miały przypadające na drugą połowę XIX w. rządy w mieście burmistrzów: Roberta Zakrzewskiego (1865–1875) i Oskara Beliana (1877–1908). Powstawały kolejno: szpital (1867), stacja kolejowa na magistrali Ostbahn (1872–1873), gimnazjum (1877), gazownia (1890), telefon (1892), wodociągi i kanalizacja (1898), elektryczność (1907). Towarzyszyła temu oczywiście nowa zabudowa mieszkaniowa i reprezentacyjna (m. in. dworzec, ratusz, kościoły, rejencja). Na początku XX w. uruchomiono tramwaje. W 1875 r. było tutaj 6 tys. mieszkańców, a w 1895 r. – już 25 tysięcy. W 1905 r. Olsztyn stał się siedzibą rejencji obejmującej południową część Prus Wschodnich. Był w tej epoce dużym ośrodkiem polskim (35% mieszkańców), znanym zwłaszcza z polskojęzycznej „Gazety Olsztyńskiej”, wydawanej nieprzerwanie w latach 1886–1939. W 1914 r. miasto zostało przejściowo zajęte przez wojska rosyjskie.

Po plebiscycie z 11 lipca 1920 r. Olsztyn pozostał w Niemczech. Nadal zajmował eksponowaną pozycję w Prusach Wschodnich. W okresie 1921–1932 uporządkowano zabudowę zgodnie z założeniami urbanistycznymi architektów miejskich. Szczególnie duży ruch budowlany przypadł na okres po 1933 roku. Pod rządami nazisty Fritza Schiedata (1933–1945) powstało wiele nowych ulic oraz krąg osiedli powiązanych ze śródmieściem terenami zielonymi. W 1939 r. mieszkało tu już ponad 50 tys. osób.

22 stycznia 1945 r. Olsztyn zajęła Armia Radziecka. Sowieccy żołnierze podpalili miasto – zniszczeniu uległo ok. 40% zabudowy. Dopiero 21 marca 1945 r. miasto przejęły władze polskie. Pozostałych jeszcze w mieście Niemców wysiedlono, stopniowo sprowadzając ludność polską. Osiągnięcie stanu przedwojennego zajęło kilka lat. Jeszcze w 1950 r. Olsztyn liczył 45 tys. mieszkańców.

Po 1945 r. Olsztyn stał się stolicą województwa, zajmującego przede wszystkim oddane powojennej Polsce ziemie dawnych Prus Wschodnich. Ulokowano w nim rozliczne inwestycje m. in. Olsztyńskie Zakłady Opon Samochodowych („Stomil”, 1967), a także przedsiębiorstwa spożywcze, drzewne, maszynowe, materiałów budowlanych i inne. Pod koniec lat 60. XX w. Olsztyn osiągnął 70 tys. mieszkańców, a na początku kolejnego dziesięciolecia przekroczył 100 tys. mieszkańców. Pomimo tak dużego rozwoju, w 1965 r. w nieprzemyślany sposób zlikwidowano tramwaje.

Miasto nieprzerwanie rozwija się także po 1989 r., zachowując stale dodatnie saldo migracji. W 1990 r. przekroczył 163 tys. mieszkańców, w XXI w. – około 175 tysięcy. W 1999 r. Olsztyn stał się stolicą województwa warmińsko-mazurskiego. Równocześnie z połączenia miejscowych szkół wyższych powstał Uniwersytet Warmińsko-Mazurski. W 2011 r. przystąpiono do odbudowy sieci tramwajowej.

Nota bibliograficzna

• Bonk H., Alphabetisches Verzeichnis der Orts- und Personennamen zur Geschichte der Stadt Allenstein, Allenstein 1931.
• Funk A., Geschichte der Stadt Allenstein von 1348 bis 1943, Aalen 1979.
• Olsztyn 1353–2003, Olsztyn 2003.
• Sikorski J., Galopem przez stulecia: Olsztyn 1353–2003, Olsztyn 2003.  
• Wakar A., Olsztyn: dzieje miasta, [Olsztyn 1997].