Stałe osadnictwo żydowskie nie było możliwe formalnie aż do początku XIX w., nie oznacza to jednak, iż Żydzi nie pojawiali się w Olsztynie. Sporadycznie docierali tu jeszcze w czasach średniowiecza jako kupcy, którzy otrzymywali zezwolenia na udział w jarmarkach, z jednoczesnym zakazem wolnego handlu we wsiach. Byli konkurencją dla mieszkańców warmińskich i pruskich miasteczek, choć władza zwierzchnia czerpała zyski z działalności handlarzy żydowskich. Te dwa przeciwieństwa często trudne były do pogodzenia i skutkowały zmieniającymi się przepisami prawa.

Sytuacja taka nie zmieniła się również w okresie, gdy Warmia weszła w skład Rzeczpospolitej. W 1717 r. rajcy z Olsztyna wyrażali niezadowolenie wobec kapituły warmińskiej, która zezwoliła na przebywanie dwóch kupców żydowskich na terenie komornictwa olsztyńskiego. W 1718 r. biskup Teodor Potocki pod groźbą konfiskaty towarów i aresztu, zabronił handlu Żydom oraz innym wędrownym kupcom. W 1728 r. biskup Krzysztof Andrzej Szembek zezwolił na handel Żydom, ale tylko tym, którzy posiadali odpowiedni przywilej; trzy lata później wydał bezwzględny zakaz handlu żydowskiego. W 1742 r. biskup Adam Stanisław Grabowski przywrócił możliwość działalności Żydów, ale tylko w miastach. Zakaz był jednak mało skuteczny, bowiem m.in. w połowie XVIII w. olsztynianie ponownie skarżyli się na to, iż Żydzi poza jarmarkami we wsiach skupują len, wełnę, przędzę i skóry zwierzęce. W 1753 r. kapituła warmińska wyraziła zgodę, aby Żydzi mogli handlować wyłącznie wyrobami galanteryjnymi, a rok później biskup Grabowski zezwalał na handel tylko trzem Żydom; inni mogli handlować wyłącznie podczas rocznych jarmarków. Kupcy obchodzili przepisy biskupie oraz kapitulne, chętnie osadzając się w dobrach szlacheckich.

Osiedlający się na stałe żydowscy mieszkańcy Olsztyna pojawili się już w czasach pruskich. Byli tutaj w 1780 r., choć formalnie nie posiadali statusu mieszczan i mieszkali poza murami miejskimi. Warunki osadnicze zmieniły się u schyłku epoki wojen napoleońskich. Nastąpiło to po wejściu w życie tzw. edyktu tolerancyjnego w 1813 r.; w tym też roku do miasta ściągnęli pierwsi Żydzi. Przybywali oni z terenu Prus Zachodnich, a później – Królestwa Polskiego. Najstarszy sklep żydowski założyli w Olsztynie w 1814 r. bracia Simonsonowie. W 1816 r. społeczność liczyła 60 osób. Szybko zorganizowano infrastrukturę religijną oraz szkolną. W 1819 r. założono cmentarz wyznaniowy, a w 1835 r. wzniesiono synagogę. Tutejsi Żydzi zajmowali się przede wszystkim kupiectwem, handlem oraz rzemiosłem. Znaczna była rozpiętość zamożności poszczególnych rodzin. Do najbogatszych (I grupy fiskalnej) w drugiej połowie XIX w. należeli Izaak i Simon Simonsonowie oraz Frankenstein.

Obok obywateli wyznania mojżeszowego stale mieszkających w Olsztynie, w mieście i okolicy pojawiali się Żydzi, którzy trudnili się handlem obnośnym, lichwą i przemytem. Landrat olsztyński w 1850 r. ogłaszał:

„Nakazuję żandarmerii, aby włóczących się Żydów polskich bez pozwolenia władz, chwytała i tutaj doprowadzała. Należy przypomnieć mieszkańcom, że każdy, kto obcych Żydów przyjmuje do domu i gości, zapłaci 2 talary kary lub zostanie wtrącony do więzienia na właściwą liczbę dni”[1.1].

Olsztyńska diaspora, odmiennie niż np. wspólnoty na Mazurach, nie zatrzymała się w swoim rozwoju liczebnym na latach 80–90. XIX w., lecz stale rozrastała się licząc w 1925 r. 612 osób. Do 1913 r. w Olsztynie mieściła się siedziba Związku Synagog Prus Wschodnich (Synagogenverbands) założonego w Wystruci w 1880 roku. Przy nowej synagodze wzniesionej w 1877 r., zbudowano siedzibę gminy i dom dla urzędników oraz budynek gospodarczy. W 1907 r. otwarto żydowski dom dla starców i niedołężnych.

Od 1891 r. gmina synagogalna utrzymywała rabina. W latach 1871–1898 rabinem był Tonn. Kolejnym – dr Marcus (Marek) Olitzki, który sprawował swój urząd do 1920 r. Jego następcą do 1942 r. został dr Naftali Apt (ur. 1888). W dziejach społeczności zapisał się zwłaszcza rabin Olitzki, człowiek wykształcony i prawy. W 1912 r. biorąc udział we wmurowywaniu kamienia węgielnego pod nowy ratusz, w pamiątkowym dokumencie napisał: „Pokój i błogosławieństwo. Nowy Ratusz – niech ten znak będzie zawsze dla przyszłych pokoleń świadkiem zgody i pokoju wszystkich mieszkańców”. W nekrologu, który ukazał się w „Gazecie Olsztyńskiej” w 1920 r. napisano: „Dr. Marek Olitzki, rabin żydowski w Olsztynie, zmarł onegdaj na grasująca grypę. Zmarły 28 lat z górą stał na czele tutejszej gminy żydowskiej, ciesząc się ogólnym poważaniem”.

W Olsztynie działał Związek Wschodniopruskich Stowarzyszeń Żydowskiej Historii i Literatury (Verband des Ostpreussischen Vereins für jüdische Geschichte und Literatur). W 1902 r. założono żydowską lożę masońską B’nai B’rith, która miała swoją siedzibę w budynku na rogu ul. Cesarskiej (Kaiserstrasse, dzisiaj ul. Kopernika 13) i ul. Moltkego (Moltkestrasse, dzisiaj ul. M. Kajki). Powszechnie wierzono, iż łączy ją podziemne przejście z pobliską lożą „Stein an der Alle” (niem. „Kamień nad Łyną”). Wiara ta była tak silna, iż w marcu 1933 r. SA-mani przeszukiwali pobliskie ogrody w poszukiwaniu podziemnego korytarza.

Znanym na całym świecie olsztynianinem pochodzenia żydowskiego był Erich Mendelsohn. Znanymi szerzej w Niemczech Żydami związanymi z Olsztynem byli ponadto: Hugo Haase (1863–1919), ur. w Olsztynie, umiarkowany socjaldemokrata i pacyfista, przed I wojną światową jeden z przywódców Socjaldemokratycznej Partii Niemiec (SPD) oraz impresjonistka Frieda Strohmberg (1885–1940), mieszkająca i tworząca w Olsztynie w latach 1910–1927.

Olsztyńscy Żydzi trudnili się przede wszystkim kupiectwem. Dominowali w branży odzieżowej i tekstylnej (m.in. Max i Georg Hirschfeldowie, L. Hirschfeldt, L. i Dawid Mendelsohn, Salko Frankenstein, Jakub i Moritz Simonsonowie, J. Levy, Max Silberstein, Julius Lewin, Julius Dittrich, Julius Blum, Louis Lewald, L. Rehfeld, Herrmann Cohn, J. Maretzki, Max Litzmann, Hermann Lachmanski. Prowadzili sprzedaż wyrobów różnych (Ludwik Silberstein – w swoim domu towarowym zbudowanym w 1907 r. miał pierwszą w mieście windę, H. Schönberg, metalowych i budowlanych (J. Mondry, Moritz Lachmann, artykułów gospodarstwa domowego (Jakub Mondry, Leo Landshut), galanterii skórzanej (Daniel Heymann), obuwia (Pincus Lewald), maszyn do szycia (J. Baruch), termometrów (S. Salzmann), śledzi (Wilhelm Lewin), wyrobów kolonialnych i delikatesowych (Jakub Woythaler, Josef Herrmann, Julius Schleim), etc. Handlowali zbożem (Selmar Herrnberg, Abraham Lewin). Należeli również do grona fabrykantów. Watę produkował M. H. Raphaelsohn, mydło – Segall, ocet i musztardę – Jakub Silberstein, kamienie żarnowe – Lewin, zapałki – Julius Ladendorff (Ladendorf, Laddendorff). W imperium przemysłowym tego ostatniego, w skład którego wchodziły też tartaki i inne zakłady, w 1901 r. pracowało blisko 700 osób.

Olsztyńscy Żydzi pracowali także jako rzemieślnicy (np. Josef Herrmann naprawiał parasole), bankierzy (Julius Lewin, hotelarze (Paul Hirschberg), lekarze, aptekarze, browarnicy (J. Silberstein, Hirsch Herrnberg), byli właścicielami lokali gastronomicznych (Bernard Lewinson), Salomon Lippmann, Max Marcus – „Zum Jacobiner”, H. Schönberg. Wydawcą pocztówek był V. Silberstein.

Olsztyńska społeczność żydowska stała niejako z boku konfliktu narodowościowego polsko–niemieckiego, dostosowując się językowo do oczekiwań klientów. W 1861 r. w statystykach zapisano, iż 30 tutejszych Żydów posługuje się jidysz, 130 – językiem polskim lub niemieckim. Niemniej jednak do końca XIX w. wielu Żydów sprzyjało Polakom, m.in. podczas wyborów w 1893 r. kupiec Dawid Mendelsohn wspierał polskiego kandydata – księdza Antoniego Wolszlegiera, nawołując: „Każdy człowiek wyznania mojżeszowego musi głosować na Polaka, bo jest on przyzwoitym chłopem”. Później członkowie społeczności identyfikowali się coraz częściej z niemiecką większością.

Niezależnie od tego członkowie wspólnoty angażowali się w życie społeczne miasta. Od początku należeli do Towarzystwa Upiększania Miasta (1843 r.). Dawid Mendelsohn był radnym oraz współzałożycielem, a później dowódcą ochotniczej straży pożarnej. Działał w Czerwonym Krzyżu, Towarzystwie Gimnastycznym i Związku Wojackim (Kriegerverein), wykładał w olsztyńskiej szkole rolniczej. Podobnie w straży pożarnej i Towarzystwie Gimnastycznym udzielał się Louis Lewald. Pierwszym rajcą w 1853 r. wybrano Izaaka Simonsona. Później wśród członków rady wymieniano m.in. nazwiska: Hirschfeld, Lewinsohn, Jacobsohn, Lewin, Raphaelsohn, Salzmann i Simon. W 1861 r. rada miejska na zastępcę burmistrza wybrała kupca Seeliga Salzmanna, jednak tego wyboru nie zatwierdziły władze regencji w Królewcu. Żydzi wielokrotnie wspierali charytatywnie ubogich mieszkańców miasta, niezależnie od wyznania, a nawet byli fundatorami wyposażeń kościołów katolickich.

Nie obywało się jednak bez zgrzytów na linii społeczność żydowska – chrześcijańska większość. W 1882 r. na fali antysemityzmu, który ze szczególnym nasileniem ogarnął wówczas Europę, policja zapobiegła próbie pogromu ze strony robotników. U podłoża zachowań i poglądów antyżydowskich, wyrażanych także w lokalnej prasie, leżały antagonizmy na tle religijnym oraz rywalizacja ekonomiczna (m.in. o dzierżawę jezior).

W 1932 r. olsztyńska gmina synagogalna obejmowała 612 Żydów (1,6% ogółu mieszkańców), w tym 106 płatników składki gminnej. Na czele stał zarząd w składzie: Neumann II (Roonstraße 39), B. Jacob (Klebergstraße), Leo Landshut (sekretarz, Markt 32/33). Funkcję rabina okręgowego (Bezirkrabbiner) pełnił dr Äpt (Markt 9), a kantora i nauczcyciela Silberpfennig (Liebstädter Straße 5). Działały wydziały gminy: finansowy, kultowy, cmentarny, budowlany i szkolny. W 1931 r. jej budżet wynosił 29 592 RM. W skład majątku gminy wchodziły m. in. synagoga przy Liebstädter Straße 5 a, cmentarz, mykwa, ubojnia rytualna.  Prowadzono lekcje religii na poziomie wyższym, średnim i podstawowym – do „szkoły ludowej” uczęszczało ok. 50 dzieci.

Złożona i trudna sytuacja polityczno–gospodarcza Niemiec po I wojnie światowej dawała się we znaki także we wschodniopruskim Olsztynie. Kryzysowe nastroje w zetknięciu ze wzrostem zamożności najbogatszych członków diaspory sprzyjały nastrojom antysemickim. W Żydach i komunistach dopatrywano się sprawców niedoli. Działania antysemickie nasiliły się wraz z objęciem władzy przez faszystów i przybrały zorganizowane formy, choć już w nocy z 31 lipca na 1 sierpnia 1932 r. doszło do zamieszek wywołanych przed hitlerowców, a skierowanych przeciwko działaczom lewicowym i Żydom. W 1933 r. powszechnymi stały się m.in. bojkot żydowskich sklepów, wyrzucanie z pracy, przesiedlenia i wywłaszczenia, popieranie emigracji, piętnowanie w faszystowskim czasopiśmie „Stürmer” „przyjaciół Żydów”, ograniczenia prawne i administracyjne wobec obywateli pochodzenia żydowskiego (np. nadawanie „drugich” imion: Israel, Meyer, Sara, przymus noszenia żółtej gwiazdy) etc.

Żydom zaczęto odmawiać prawa do niemieckości. Po wyborach w marcu 1933 r. – wygranych przez NSDAP, nakazano udekorować wszystkie domy flagami w barwach czarno–biało–czerwonych, które uznano za barwy Rzeszy. Uczynili tak też kupcy żydowscy, lecz ich flagi zostały zabrane przez SA-manów. Czasami – z perspektywy późniejszych wydarzeń – dochodziło do kuriozalnych sytuacji. Czternastego marca 1933 r. „osoby w mundurach SA” pikietowały sklepy żydowskie, rozdając antysemickie ulotki, przede wszystkim przed firmą Conitzer i Synowie. Żydzi zwrócili się o pomoc do dowódcy SA w Królewcu, który „przy pomocy oddziału SS, grożąc SA-manom usunięciem z SA, zaprowadził porządek”!

1 kwietnia 1933 r. patrole SA zablokowały dostęp do sklepów żydowskich, lecz tylko do tych, których właściciele byli obywatelami Niemiec. Sklepów Żydów z polskim obywatelstwem nie bojkotowano. Akcja jednak się nie udała; olsztyński Kreisleiter Ratzki pisał potem:

„W przyszłości akcje przeciw żydostwu muszą być trzymane w tajemnicy, dlatego iż ogłoszenie bojkotu w Olsztynie, wywołało właśnie skutek przeciwny. Przez dwa dni poprzedzające akcję, żydowskie sklepy były przepełnione przez kupujących”[1.2].

Szykany wzmogły się po 17 sierpnia 1933 r. Faszystowskie władze miejskie umiejętnie wzmagały napięcia społeczne, np. w 1937 r. skierowały przesiedloną rodzinę żydowską do mieszkania należącego do działacza polskiego Franciszka Barcza, w którym działało przedszkole dla obywateli polskich przebywających w Olsztynie. Podczas nocy kryształowej, z 9 na 10 listopada 1938 r., splądrowano i podpalono synagogę, zdemolowano budynki należące do gminy oraz sklepy obywateli żydowskich, zdewastowano cmentarz.

Różnego typu szykany spowodowały nasilenie wyjazdów olsztyńskich Żydów do Palestyny oraz do Królewca i Berlina, gdzie wśród wielkich skupisk ludzkich spodziewano się większego bezpieczeństwa. Próbowano znaleźć też azyl w Holandii, Czechosłowacji, Francji (uciekając także przez Belgię) oraz w Szanghaju, jak się później okazało – na próżno.

Po wybuchu II wojny światowej w Olsztynie nie utworzono formalnego getta, lecz ludność pochodzenia żydowskiego została osadzona w żydowskim domu starców, w bardzo trudnych warunkach bytowych. Więziono tutaj około 130 olsztynian, do których w 1941 r. przyłączono jeszcze Żydów z innych południowych powiatów Prus Wschodnich. Latem pracowali w ogrodnictwie, zimą – byli wykorzystywani przy odśnieżaniu ulic itp.

Kres społeczności żydowskiej nastąpił w 1942 r. 24 czerwca część uwięzionych w domu starców wywieziono transportem skierowanym najprawdopodobniej do getta w Mińsku. Kolejne dwa transporty odjechały 2 i 24 sierpnia, kierując się do getta w Theresienstadt. Niewykluczone, iż część członków społeczności została rozstrzelana w 1942 r. w lesie pomiędzy Olsztynem a Ostródą.

Wśród ofiar Zagłady wymienianych jest około 200 osób związanych przez urodzenie czy też zamieszkanie z Olsztynem. Byli więzieni, a później umierali z wycieńczenia oraz byli mordowani w gettach w Theresienstadt, Mińsku, Rydze, Kownie, Litzmannstadt (Łodzi), Izbicy, Warszawie, Piaskach oraz Szanghaju; obozach w Auschwitz, Treblince, Sachsenhausen, Dachau, Ravensbrück, Sonnenstein, Sobiborze, Tormersdorf, Kulmhof (Chełmnie), Stutthof, Buchenwald, Raasiku (Reval), Bergen-Belsen.

Okrutne czasy wojny przeżyli m.in. członkowie rodzin: Berlowitzów, Danzigerów, Engelów, Hertzów, Kaufmannów, Koretzów, Krigstanców, Krikstanskich, Laumanów, Levich, Lowskich, Mendelsohnów, Pommerów, Raphaelsohnów, Rubenów, Wolfów.

Po zakończeniu działań wojennych, do Olsztyna zaczęli napływać nowi osadnicy. Były wśród nich także osoby pochodzenia żydowskiego ocalałe z Zagłady, pochodzące przede wszystkim z Kresów II Rzeczpospolitej, repatrianci, m.in. z Buchary, Saratowa, Dniepropietrowska, rejonu wileńskiego, uwolnieni z obozów koncentracyjnych, m.in. z Dachau, zdemobilizowani żołnierze, członkowie administracji. Warmia nie została wskazana jako miejsce osadnictwa żydowskiego i olsztyńska społeczność powojenna była stosunkowo nieliczna, zwłaszcza z porównaniem z Pomorzem Zachodnim, Dolnym Śląskiem, a zwłaszcza Wrocławiem.

Wojewódzki Komitet Żydowski (WKŻ) w Olsztynie zawiązał się 21 stycznia 1946 r. „Pierwsze ogólne zebranie Żydów w ilości 57 osób postawiło sobie za cel przyjść ludności żydowskiej z pomocą materialną (pieniądze, żywność) i moralną, a także dopomóc Żydom w urządzeniu się i otrzymaniu pracy”[1.3]. Przewodniczącym został Michał Szaft. Od 1946 r. do co najmniej lutego 1948 r. działał Oddział Towarzystwa Opieki Zdrowotnej w Olsztynie.

WKŻ w Olsztynie zajmował się różnymi aspektami życia społeczności liczącej około 200–300 osób, przede wszystkim społecznymi, socjalnymi, kulturalnymi, także religijnymi. W sprawozdaniu z działalności w czerwcu 1946 r. WKŻ w Olsztynie informował: „Ze względu na małą ilość Żydów, lokalnych komitetów w naszym województwie nie ma”[1.4]. Opiekę roztaczano nie tylko nad osobami, które zamieszkały w Olsztynie, ale także nad tymi, dla których miasto było tylko przystankiem: „W czerwcu przez Olsztyn przejechało w transporcie z Wileńszczyzny 363 Żydów. Przejeżdżający korzystali z pomocy zarówno finansowej jak i żywnościowej. W Olsztynie osiedliło się 16 osób. W czerwcu wyjechały z Olsztyna 2 rodziny – 6 osób”[1.1.4].

WKŻ starał się także o restytucję mienia przedwojennej gminy synagogalnej, informując w lutym 1946 r. prezydenta Olsztyna: „przy ul. Śląskiej 2 na cmentarzu Żydowskim znajdują się 2 budynki składające się z synagogi i 7 pokoi, które należą do byłej gminy wyznaniowej żydowskiej. Przy ul. Grunwaldzkiej 6 również 2 budynki należące także do wspomnianej gminy, lecz zamieszkane przez ludność cywilną”. WKŻ starał się również o odzyskanie budynku dawnej żydowskiej loży przy ul. Kajki 2[1.5]. W 1948 r. Żydowska Kongregacja Wyznaniowa liczyła 190 wiernych.

Rok 1949 był ostatnim rokiem aktywnej działalności WKŻ. Utworzenie państwa żydowskiego wraz z m.in. przemianami gospodarczymi oraz nasilaniem się represji stalinowskich spowodowały, iż społeczność praktycznie rozpadła się na przełomie lat 40. i 50. XX w., a jej członkowie w większości wyemigrowali do Izraela. W 1968 r. społeczeństwo Olsztyna nie wzięło aktywniejszego uczestnictwa w wydarzeniach wymierzonych przeciwko „syjonistom”.

Bibliografia

• Bętkowski R., Olsztyn jakiego nie znacie. Obraz miasta na dawnej pocztówce, Olsztyn 2003.
• Chłosta J., Znani i nieznani olsztyniacy XIX i XX wieku, Olsztyn 1996.
• Forstreuter K., Die ersten Juden in Ostpreussen, „Altpreussische Forschungen” 1937, r. 14.
• Führer durch die jüdische Gemeindeverwaltung und Wohlfahrtspflege in Deutschland: 1932–1933, Berlin 1933, s. 25.
• Grabowska C., Olsztyn na starych pocztówkach, Olsztyn 2003.
• Hejger M., Przekształcenia narodowościowe na Ziemiach Zachodnich i Północnych w latach 1945-1956 – próba bilansu, [w:] Ziemie Odzyskane / Ziemie Zachodnie i Północne 1945–2005.
• Jaworski T., Ludność żydowska w Polsce zachodniej i północnej w latach 1944–1956, [w:] Ziemie zachodnie i północne Polski w okresie stalinowskim, red. C. Osękowski, Zielona Góra 1999.
• Kabus R., Juden in Ostpreussen, Husum 1998.
• Koziełło-Poklewski B., Narodowosocjalistyczna Niemiecka Partia Robotnicza w Prusach Wschodnich 1921–1933, Olsztyn 1995.
• Knercer W., Cmentarze i zabytki kultury żydowskiej w województwie olsztyńskim, „Borussia” 1993, nr 6.
• Olsztyn 1353–2003, red. S. Achremczyk, W. Ogrodziński, Olsztyn 2003.
• Olsztyn u schyłku XIX i na początku XX wieku, red. J. Jasiński, Olsztyn 1967.
• Sakson A., Stosunki narodowościowe na Warmii i Mazurach 1945–1997, Poznań 1998.
• Sommerfeld A., Juden im Ermland, [w:] Zur Geschichte und Kultur der Juden in Ost- und Westpreussen, Hildesheim 2000
• Śliwa A., Spacerki po Olsztynie, Olsztyn 1989
• Szkice Olsztyńskie, red. J. Jasiński, Olsztyn 1967.
• Wrzesiński W., Olsztyn w latach 1918–1945, [w:] Olsztyn 1353–2003, Olsztyn 2003.