Cmentarz żydowski w Oświęcimiu powstał najprawdopodobniej w połowie XVIII w., u zbiegu obecnych ul. Dąbrowskiego i Wysokie Brzegi. Jego adres administracyjny to ul. Wysokie Brzegi 1.
Podczas II wojny światowej, w 1941 r., cmentarz został zamknięty, a następnie zdewastowany przez Niemców. Część obszaru została wykorzystana pod poszerzenie ul. Dąbrowskiego. Na terenie nekropolii wykopano rów i zbiornik na wodę przeciwpożarową oraz wybudowano dwa betonowe bunkry. Kolejne zniszczenia przyniosły lata powojenne. Nagrobki były niszczone i wykradane do celów budowlanych.
Monika Krajewska i Jan Jagielski w czasie wizyty na cmentarzu pod koniec lat 80. XX w. odnaleźli na nim ok. 300 macew, które leżały pod murem napisami do góry. Cmentarz był wtedy otoczony murem z furtką.
W 1986 r. z inicjatywy Ashera J. Scharfa, którego rodzina związana była z Oświęcimiem, przeprowadzono prace restauracyjne, podczas których uporządkowano cmentarz i podniesiono przewrócone macewy. W centralnej części nekropolii wzniesiono pomnik poświęcony pamięci oświęcimskich i bielskich fabrykantów z rodziny Scharfów. Do jego budowy wykorzystano fragmenty rozbitych nagrobków.
W latach 90. XX w. Fundacja Rodziny Nissenbaumów zainstalowała światło w ohelu rabina Mojżesza Jakuba Jankiela Scharfa oraz doprowadziła bieżącą wodę na cmentarz. W dniu 18.10.1994 r. został wpisany do rejestru zabytków pod numerem A-618/94. W 2003 r. grupa studentów z Austrii, Czech, Niemiec i Polski uporządkowała jego teren.
Obecnie cmentarz jest ogrodzony ceglanym murem z zamkniętą bramą. Przed wojną nekropolia miała wymiary 90 x 80 m, obecnie – 70 x 80 m. Na powierzchni 1,7 ha zachowało się ok. 1000 nagrobków, z których zaledwie część znajduje się w swojej pierwotnej lokalizacji. W 1997 r. dr Jacek Proszyk sporządził spis zachowanych nagrobków. Wykonane z granitu oraz piaskowca pomniki pochodzą z XIX i początku XX wieku. Zachowały się wyryte na nich dekoracje oraz inskrypcje w językach hebrajskim, polskim i niemieckim. Część najbardziej zniszczonych macew zebrano i umieszczono na wspólnym cokole, który pełni funkcję pomnika-lapidarium.
Po lewej stronie od furtki znajduje się współczesny ohel, w którym pochowano Szymona Klugera (zm. 16.05.2000), ostatniego żydowskiego mieszkańca Oświęcimia. Nieco dalej wznosi się otoczona barierką czarna macewa, która jest nagrobkiem Frajdel córki cadyka Chaima Halberstama z Nowego Sącza i żony rabina Eliezera Rosendelda.
W centralnej części cmentarza ustawiono dwa lapidaria, przypominające formą piramidy schodkowe. Do ich budowy wykorzystano fragmenty zniszczonych pomników nagrobnych. W lapidarium wzniesionym na osi bramy można odnaleźć najstarszy zidentyfikowany nagrobek, upamiętniający Abrahama Abę syna Aszera Zeliga (zm. 21.10.1757). Za lapidarium znajduje się ohel, zbudowany w latach 80. XX w. przez Aschera J. Scharfa. Umieszczono w nim tablice epitafijne poświęcone członkom rodziny Scharfów, w tym rabinowi oświęcimskiemu Mojżeszowi J. Scharfowi (1787–1869).
Formalnie cmentarz jest własnością Gminy Wyznaniowej Żydowskiej w Bielsku-Białej. Zainteresowani odwiedzeniem cmentarza powinni zgłosić się po klucze do Centrum Żydowskiego w Oświęcimiu przy pl. ks. Jana Skarbka 5.
Nota bibliograficzna:
- Burchard P., Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce, Warszawa 1990, s. 201.
- Cmentarz żydowski w Oświęcimiu, [w:] Oszpicin.pl [online] http://oszpicin.pl/cmentarz-zydowski-w-oswiecimiu/ [dostęp: 22.10.2016].
- Krajewska M., Jagielski J., Uwagi o stanie cmentarzy żydowskich w Polsce, „Biuletyn Żydowskiego Instytutu Historycznego” 1981, nr 4 (120), ss. 39-52.
- Oswiecim. Malopolskie, [w:] International Jewish Cemetery Project, 23.06.2009 [online] http://www.iajgsjewishcemeteryproject.org/poland/oswiecim.html [dostęp: 22.10.2016].
