Pierwsze wzmianki o Żydach w Oleśnie pochodzą z wydanego w 1226 r. dokumentu erekcyjnego kościoła grodowego w Oleśnie, spisanego przez biskupa Wawrzyńca. Dokument ten wspomina o żydowskich kupcach przejeżdżających przez Olesno w drodze z Moraw do Kujaw oraz o komorach celnych umieszczonych w Oleśnie i Siewierzu. Komory były zobowiązane pobierać cło (2 grosze) od każdego Żyda i Żydówki przejeżdżających przez rogatki miasta.

Około XV w. na Małym Przedmieściu w Oleśnie osiedliła się pierwsza żydowska rodzina Kaumów. Władze miejskie odmówiły im prawa zamieszkania w obrębie murów. Na początku XVI w. w Oleśnie mieszkały 3 rodziny żydowskie. Żyły one na przedmieściu i utrzymywały się z drobnego handlu. Prawdopodobnie w mieście funkcjonował także kantor wymiany pieniędzy prowadzony przez Żyda.

Gdy w 1526 r. Śląsk przeszedł pod panowanie cesarzy niemieckich, również i śląscy Żydzi przeszli pod jurysdykcję cesarstwa. Podczas wojny trzydziestoletniej (1618–1648) z Olesna wypędzono dwie rodziny żydowskie. Trzecia rodzina, nazwiskiem Milesch, przeszła na chrześcijaństwo i stopniowo zasymilowała się z mieszczaństwem.

Kończący wojnę trzydziestoletnią traktat westfalski (zawarty 24 października 1648) uzależniał wydanie zgody na osadnictwo żydowskie od decyzji właścicieli ziemskich. Postanowienia traktatu dotyczyły także ziem Górnego Śląska. Dzięki tym przywilejom Żydzi ponownie zamieszkali w Oleśnie. Niektórzy z nich po jakimś czasie wyjechali w dalszą wędrówkę do Polski. Z tych, którzy pozostali w mieście, znamy nazwisko rodziny Rosenthalów. W księgach metrykalnych parafii w Oleśnie z lat 1666–1766 znajdują się informacje o kilku chrztach, które przyjęli tutejsi Żydzi, m.in. w 1705 r. osierocona 16-letnia dziewczyna (przyjęła wówczas imię Katarzyna). Podczas epidemii dżumy w 1708 r. w Oleśnie zmarło 18 Żydów (trzy rodziny). O sprowadzenie zarazy do miasta oskarżono rodzinę żydowskiego karczmarza Krymscha, który w 1707 r. przyjechał tu uciekając przed dżumą z Olszyny, położonej w należącym do Polski okręgu lublinieckim.

Podczas pierwszej wojny śląskiej w 1742 r. większość Śląska znalazła się pod panowaniem Królestwa Pruskiego (z wyjątkiem Śląska Cieszyńskiego i księstwa opawskiego. Podczas wojen pruskich w 1745 r. pruskie władze wojskowe nakazały wszystkim Żydom opuszczenie miasta. W 1750 r. pruskie władze postanowiły ożywić gospodarczo Olesno; w tym celu zachęcono Żydów do ponownego osiedlenia się w mieście. W 1782 r. żyło tu już 150 Żydów (12,7% ogółu mieszkańców). O przestrzeganie praw ludności żydowskiej dbał Urząd Tolerancyjny w Oleśnie. Według pruskiej statystyki z 1787 r. w mieście przebywało 112 Żydów.

Pod koniec XVIII w. powstała samodzielna gmina żydowska. 14 maja 1805 r. wrocławska kamera wojenno-dominialna wydała zezwolenie na budowę w Oleśnie żydowskiego domu modlitwy. Do tej pory Żydzi zbierali się na modlitwy w domu Löbela Lösera Cohna.

W księgach Królewskiego Zarządu we Wrocławiu z 1812 r. figurują nazwiska następujących oleskich Żydów: Bender, Berg, Berliner, Breslauer, Cohn, Feibel, Friedländer, Heimann, Markt, Sachs, Schönwald, Stern, Strasburger, Walzer, Weigert, Wartenberger, Weisler, Wienzkowitz, Rosental, Oppler, Opperheimer, Rosin, Popelauer. W 1814 r. założono cmentarz żydowski, również poza miastem. Po 1815 r. Szymon Breslauer wybudował w Oleśnie dwupiętrowy nowoczesny Hotel de Berlin. W latach 1814–1817 na tzw. Wielkim Przedmieściu (poza murami miejskimi) zbudowano pierwszą wolnostojącą synagogę.

Z 1820 r. pochodzi cytowany przez Ewę Cichoń dokument spisany w Oleśnie w języku hebrajskim: „Aby poznały przyszłe pokolenia, że za naszych czasów zbudowano piękną budowlę ratuszem nazywaną. W tych dniach bywały [tzn. mieszkały] w tym mieście 24 rodziny żydowskie. Część z nich posiada domy i miała takie same prawa miejskie. Mieszkaliśmy pod opieką króla Fryderyka Wilhelma III – nich Bóg przedłuży jego dni i lata – i mieliśmy także piękną nową bożnicę i nowy cmentarz. A w tych dniach przełożonymi świętej gminy żydowskiej i zarządcami stowarzyszenia dobroczynnościowego byli: przełożony poważany Esriel Breslauer, znamienity Ascher Weigert i zasłużony rabin Jehuda Lew Hakohm oraz poważany Fischel Bender. Wspólnota ta została założona przez wielce szanowanego Pinkusa Schönwalda 19 dnia miesiąca Siwan 5581 r. czyli wg naszego kalendarza było to 19 czerwca 1820 r.”[1.1].

W 1832 r. w Oleśnie żyło 213 Żydów (9,5% ogółu mieszkańców), a w 1840 r. – 285 Żydów (10,5% ogółu mieszkańców). W 1841 r. żydowski kupiec Kiwe Rosenthal zapisał w swoim testamencie znaczną sumę na lokatę kapitałową. Kwota ta przynosiła rocznie 150 talarów zysku, które przeznaczano na cele charytatywne. W 1850 r. nieznani sprawcy włamali się do tutejszej synagogi i ukradli sprzęty, których wartość wyceniono na 150 talarów.

W drugiej połowie XIX w. zamożni Żydzi zaczęli odgrywać eksponowaną rolę w życiu Olesna. Wielu z nich było bogatymi kupcami, adwokatami i właścicielami gorzelni oraz szynków. Najbogatszym mieszkańcem Olesna był Martin Cohn (zm. 1917), który prowadził handel spedycyjny. Drugim najbogatszym mieszkańcem był Siegfried Schlesinger (1835–1896), właściciel browarów i sieci sklepów. Produkował on m.in. znaną w całej okolicy „Wódkę SS” (nazwa od pierwszych liter jego imienia i nazwiska). Kupiec Ludwig Kochmann posiadał fabrykę wody mineralnej i likierów oraz prowadził sklep monopolowy. Na Rynku znajdowały się: sklep z towarami mieszanymi Wilhelma Neuländera, „Hotel de Rome” Sigmunda Baginskiego i dom towarowy Grünpetera. Lekarzami byli: Matzdorf, Preihs i Süßbach. W mieście działała szkoła żydowska. W 1861 r. w mieście żyło 307 Żydów, stanowiąc 12% ogółu mieszkańców.

W 1872 r. powstał Związek Górnośląskich Gmin Synagogalnych (Oberschlesische Synagogen-Gemeinden), w skład którego weszła oleska gmina żydowska. W 1885 r. żydowski kupiec Abraham Karmcinski przekazał w testamencie 3000 marek na potrzeby szpitala w Oleśnie. Olescy Żydzi wspomogli także budujący się kościół ewangelicki w mieście – ofiarowali na ten cel 22 talary. 14 czerwca 1887 roku w wyniku pożaru, wywołanego nieostrożnością blacharza naprawiającego dach, spaleniu uległa oleska bóżnica. Na jej miejscu wybudowano nową synagogę, którą uroczyście otwarto 19 września 1889 r. w obecności rabina Blumfelda. Funkcję kantora pełnił Erich Lewin. 

Dowodem panującej wówczas w Oleśnie głębokiej tolerancji religijnej były coniedzielne „ekumeniczne” spotkania ewangelickiego pastora Johanna Salzwedela, rabina Blumfelda i katolickiego proboszcza Walentego Morawca. Spotykali się oni w winiarni Cassela i spędzali czas na partyjce skata. W 1900 r. w mieście żyło 236 Żydów, stanowiąc 4,9% ogółu mieszkańców.

Koniec I wojny światowej przyniósł wielkie zmiany na Górnym Śląsku. Odrodzenie państwa polskiego spowodowało wzrost propolskich nastrojów wśród ludności śląskiej. Doprowadziło to do konfliktu ze społecznością niemiecką i wybuchu trzech kolejnych powstań śląskich. Większość Żydów zdecydowanie opowiadała się po stronie proniemieckiej. Wielu z nich zdecydowało się na wyjazd na zachód, najczęściej do wielkich ośrodków miejskich w Niemczech. Podczas plebiscytu na Górnym Śląsku w Oleśnie oddano 3286 głosów za pozostaniem miasta w Niemczech i 473 głosów za Polską. W wyniku głosowania miasto pozostało zatem w Niemczech. Pomimo to olescy Żydzi nadal wyjeżdżali; w 1925 r. w mieście zostało ich już tylko 180.

W 1932 r. w Oleśnie zamieszkiwało 102 Żydów na 6929 mieszkańców (tj. 1,5% ogółu); było tu 20 płatników składki gminnej. Oprócz samego miasta gmina obejmowała także Bodzanowice (3 osoby) i Kucoby (1 osoba). Na czele gminy stali Edmund Lehrer, Siegmund Baginsky i lekarz Adolf Süßbach. Rolę kantora, nauczyciela i rzeźnika nadal pełnił wspomniany już Erich Lewin (zam. Gr. Vorstadt 32); przyjeżdżał tu też rabin dr Feinberg ze Strzelec Opolskich. W 1930 r. budżet gminy wynosił 5500 RM. Na jej majątek składała się synagoga, nosząca adres Gr. Vorstadt 38, cmentarz i rzeźnia rytualna. Nauka religii na poziomie podstawowym obejmowała 8 dzieci.

W 1932 r. narodowi socjaliści wrzucili ręczny granat do wnętrza żydowskiego hotelu w Oleśnie, co spowodowało duże zniszczenia. 27 stycznia 1934 r. powstało żydowskie Stowarzyszenie Syjonistyczne. W tym czasie działał tu też obóz szkoleniowy pod nazwą „Kibbutz Jom-Tov”, przeznaczony dla młodych syjonistów przygotowujących się do wyjazdu do Palestyny. W 1934 r. wyjechało stąd 30 pionierów[1.2]. 

W 1936 r. w Oleśnie żyło jeszcze 83 Żydów, a w 1938 r. – już tylko 58 (0,8% ogółu mieszkańców). 

Podczas „nocy kryształowej” (z 9 na 10 listopada 1938 r.) naziści podpalili synagogę. Wśród aresztowanych znalazł się kantor Erich Lewin, który po kilku miesiącach pobytu w hitlerowskim obozie koncentracyjnym Buchenwald powrócił do miasta. Na przełomie 1938/1939 kolejne rozporządzenia zakazały Żydom wstępu do kin, teatrów, basenów oraz parków miejskich. Nie mogli oni także korzystać z wagonów sypialnych i mieli zakaz posiadania odbiorników radiowych. W Oleśnie Żydzi byli zatrudniani jedynie przy najgorszych pracach, takich jak sprzątanie ulic. Po tych wydarzeniach niektórzy wyjechali za granicę (m.in. ostatni zwierzchnik gminy żydowskiej, rabin Erich Lewin, który zdecydował się na emigrację do Palestyny). Spis ludności przeprowadzony 17 maja 1939 r. odnotował obecność w mieście 34 Żydów.

W czasie II wojny światowej w latach 1942–1943 Żydzi olescy zostali wywiezieni do Terezina, a następnie do niemieckich nazistowskich obozów koncentracyjnych. 21 kwietnia 1943 r. odszedł piąty transport z Rejencji Opolskiej (transport nr XVIII/5) do Terezina. Dokumenty kartoteki C.V. Oberschlesien wskazują, że w transporcie tym znalazło się 46 Żydów z Olesna, Opola, Raciborza i Głubczyc. Z grupy tej ocalało 11 osób.

Bibliografia

• Cichoń E., By czas nie zaćmił i niepamięć, „Oleski Telegraf” 2006, nr 404.
• Führer durch die jüdische Gemeindeverwaltung und Wohlfahrtspflege in Deutschland: 1932–1933, Berlin 1933, ss. 110–111.
• Gwóźdź K., Żydzi w okresie Habsburgów, [w:] Historia Tarnowskich Gór, red. J. Drabina, Tarnowskie Góry 2000, s. 110
• Jonca K., Zagłada niemieckich Żydów na Górnym Śląsku (1933–1945), „Śląski Kwartalnik Historyczny Sobótka” 1991, nr 2.
• Konieczny A., Ludność żydowska na Śląsku w świetle spisu z 17 maja 1939 r., „Studia nad Faszyzmem i Zbrodniami Hitlerowskimi” 1992, t. 15.
• Rosenberg (I), [w:] Encyclopedia of Jewish Life Before & During Holocaust, red. Sh. Spector, G. Wigoder, New York 2001, s. 1092.
• Weidel W., Schalom! Ein Beitrag zur Geschichte der Juden in Rosenberg, [w:] Stadt Rosenberg O/S – Stadt Arnsberg, Kreis Rosenberg O/S – Hochsauerlandkreis: 1956–1981, Arnsberg 1981.
• Witkowski S., Żydzi na ziemiach polskich w średniowieczu. Z uwzględnieniem Śląska i Pomorza Gdańskiego, Olkusz 2007.