Początki średniowiecznego Pieniężna sięgają końca XIII w., kiedy to Krzyżacy w miejscu dawnej staropruskiej włości Melcekuke („diabelskie zarośla”), zarządzanej przez księcia Wewę, założyli zamek i osadę, która co najmniej od 1312 r. posiadała prawa miejskie chełmińskie. Nowa nazwa – Mehlsack („worek mąki”), miała fonetycznie nawiązywać do pierwotnej. Nazwę niemiecką szybko spolszczono na Melzak.

Pieniężno od zawsze było średniej wielkości miastem warmińskim, później wschodniopruskim, z długimi średniowiecznymi tradycjami i przestrzenią urbanistyczną. W latach 1621–1623 powstała zachowana do dzisiaj barokowa kaplica szpitalna (obecnie cerkiew greckokatolicka). W pierwszej połowie XVIII w. burmistrzem był tu wybitny malarz warmiński Piotr Kolberg, znany m. in. z autoportretu w kościele w Świętej Lipce. Okres szybszego wzrostu przypadł tu dopiero na koniec XIX wieku. W 1884 r. przeprowadzono linię kolejową Gutkowo – Braniewo, m. in. ze wspaniałym mostem nad Wałszą. W 1898 r. powstał neogotycki kościół św. Piotra i Pawła, w 1905 r. – monumentalna wieża ciśnień.

Kres świetności dawnego Melzaku położyły konsekwencje II wojny światowej, kiedy to miasto zostało aż w 90% zdewastowane i zniszczone przez Armię Czerwoną (w walkach pod miastem zginął kat Armii Krajowej, gen. Iwan Czerniachowski). Wskutek ogromnych zniszczeń miejscowość straciła prawa miejskie. Przywrócono je dopiero w 1959 roku. Po 1945 r. nazwę zmieniono najpierw na Mąkowory (ale stacja kolejowa nazywała się Wewno), a w 1946 r. na ahistoryczne Pieniężno, na cześć propolskiego działacza warmińskiego – Seweryna Pieniężnego. Ludność niemiecka została zastąpiona przez wysiedleńców z Kresów oraz Ukraińców i Łemków, usuniętych z Karpat. Obecność tej ostatniej grupy spowodowała m. in. oddanie jej w 1959 r. byłej kaplicy szpitalnej, która obecnie jest cerkwią greckokatolicką p. w. św. Michała. Od 1964 r. miasto stanowi siedzibę katolickiego zgromadzenia księży misjonarzy – werbistów, które prowadzi tu seminarium duchowne oraz jedyne w swoim rodzaju Muzeum Misyjno-Etnograficzne.

Od 1999 r. Pieniężno leży w powiecie braniewskim województwa warmińsko-mazurskiego. Do dziś trwa odbudowa miasta – rekonstrukcji podlega gmach ratusza.

Nota bibliograficzna

• Pieniężno, Pieniężno 2009.