Pierwsze rodziny żydowskie osiadły w Pieniężnie najpewniej w 1814 roku[1.1] Z czasem w miasteczku utworzyła się kilkudziesięcioosobowa społeczność, która po zmianie przepisów w 1847 r. utworzyła niezależną gminę wyznaniową. Dysponowała ona cmentarzem wyznaniowym założonym na Żydowskiej Górze (Judenberg) oraz synagogą przy ul. Orneckiej (Wormditter Straße).

Największą liczebność społeczność osiągnęła w latach 70. XIX w., kiedy to w ówczesnym Melzaku mieszkało blisko 130 Żydów, stanowiących ok. 3,5% mieszkańców. Utrzymywali się przede wszystkim z handlu, funkcjonując wśród chrześcijańskich sąsiadów. Demograficzny kryzys wspólnoty zaczął się już w końcu XIX wieku. W 1890 r. notowano tutaj już tylko 70 Żydów. Niekorzystne zjawiska, przede wszystkim emigracja, nasiliły się po zakończeniu I wojny światowej.

Pomimo to, jeszcze w 1932 r. funkcjonowała w mieście gmina synagogalna. Tworzyło ją 17 Żydów (na blisko 5 tys. mieszkańców – 0,3% ogółu ludności), a tylko 7 osób płaciło podatek gminny. W skład zarządu wchodzili: M. Lewinnek, Julius Putzrath (sekretarz), Fritz Jacoby (skarbnik). Majątek gminy tworzyła wspomniana synagoga przy Wormditter Straße oraz cmentarz; prowadzono ubój rytualny. Nauczanie religii obejmowało tylko 2 dzieci. Brak wiadomości o budżecie gminy – być może wpływały tylko doraźne składki.

Choć w międzywojniu mieszkało w Melzaku tylko kilkanaście osób pochodzenia żydowskiego, szykany ze strony nazistów były dotkliwe. W czasie Nocy Kryształowej, z 9 na 10 listopada 1938 r. wraz z wyposażeniem spłonęła tutejsza synagoga[1.2]. W 1939 r. w mieście nie było już Żydów.

Wśród ofiar Zagłady oraz osób zmarłych w czasie II wojny światowej znajdują się nazwiska 28 osób urodzonych lub mieszkających w Melzaku. Były one wywiezione do gett w Theresienstadt, Rydze, Litzmannstadt (Łodzi), Bełżycach i Mińsku oraz do obozu w Stutthof. Umierali w Berlinie, gettach w Theresienstadt i Litzmannstadt, obozach w Treblince, Stutthof, Auschwitz i Sobiborze[1.3].

W dniach 16-17 kwietnia 1986 r. w ramach II Pieniężnieńskich Spotkań z Religiami, organizowanymi w Misyjnym Seminarium Duchownym Księży Werbistów, odbyły się Dni Judaistyczne. Zorganizowano wówczas sesję naukową, a wygłoszone referaty ukazały się drukiem. Konferencji towarzyszyła także wystawa "Życie religijne wyznawców mozaizmu", ze zbiorów Muzeum Żydowskiego Instytutu Historycznego w Warszawie i Muzeum Synagogi w Tykocinie.

Bibliografia

• Führer durch die jüdische Gemeindeverwaltung und Wohlfahrtspflege in Deutschland: 1932–1933, Berlin 1933, s. 20.
• Sommerfeld A., Juden im Ermland, [w:] Zur Geschichte und Kultur der Juden in Ost- und Westpreussen, Hildesheim 2000.
• Religia i kultura żydowska. Materiały z Sesji Judaistycznej, red. B. Wodecki, E. Śliwka, Pieniężno 1986.