Na szerszą skalę Żydzi zaczęli osiedlać się w Puławach w II połowie XVII wieku. Początkowo ludność żydowska osiedlała się w pobliskiej wsi Włostowice. W 1676 r. na 245 mieszkańców mieszkało tam 12 Żydów, podczas gdy w samych Puławach – pośród 91 mieszkańców – było zaledwie 2 Żydów. Kahał włostowicki powstał najprawdopodobniej pod koniec XVII lub w pierwszych latach XVIII wieku. Pod nadzorem gminy znajdował się kirkut położony przy ul. Kilińskiego 28 (dawnej Zapłocie), pomiędzy ulicami Racławicką a Murarską, założony w I połowie XVIII w., działający do 1895 roku. Cmentarz ten został całkowicie zniszczony przez Niemców w czasie okupacji, zaś pochodzące z niego macewy posłużyły do utwardzania chodników. Gmina włostowicka posiadała też synagogę, nie wiadomo jednak, gdzie się ona znajdowała[1.1].

W pierwszej ćwierci XVIII w., Włostowice straciły swą dominującą pozycję na rzecz szybko rozwijającej się osady w Puławach. W 1820 r. w miejsce włostowickiego utworzono kahał puławski. Było to skutkiem zmian, dokonujących się pod wpływem przeniesienia do Puław w 1785 r. głównej siedziby rodu Czartoryskich i przekształcaniem osady w ważny ośrodek polityczny i kulturalny[1.2]. Początkowo właściciele miasta zezwolili Żydom na osiedlanie się w północnej części miasta, w pobliżu osady targowej Piaski, u stóp wzgórza, na którym dziś stoi kościół p.w. Wniebowzięcia Najświętszej Marii Panny. W ciągu kolejnych lat Żydzi zasiedlili też tereny przy północnych odcinkach dzisiejszych ulic Kołłątaja i Piaskowej[1.1.2]. W XIX w. ludność żydowska zaczęła przeważać pod względem demograficznym nad ludnością chrześcijańską miasta.

W latach 1875–1884 jednym z duchowych przywódców lokalnej wspólnoty był rabin Elijah Lerman, zaś w 1888 r. osiadł tutaj cadyk Chaim Jisroel Morgenstern, wnuk słynnego cadyka z Kocka – Menachema Mendla Morgensterna, a jego dwór stał się ważnym ośrodkiem ruchu chasydzkiego. Centrum życia żydowskiego pozostawała dzielnica Piaski. Znajdowały się tu dwie drewniane bożnice. W miejsce jednej z nich, w 1896 r. wzniesiono nowy, okazały murowany budynek, wzorowany w swej formie architektonicznej na lubelskiej synagodze Maharszala i Maharama. Synagogi puławskie zostały zniszczone w czasie bombardowania 06.09.1939 r., a następnie – po likwidacji puławskiego getta – rozebrane wraz z pozostałymi zabudowaniami dzielnicy żydowskiej.

W 1893 r. puławska gmina otrzymała pozwolenie na założenie cmentarza, który został otwarty dwa lata później. Znajdował się przy ul. Piaskowej, w pobliżu skrzyżowania z obecną ul. Kołłątaja, na północ od dzisiejszego cmentarza katolickiego. Teren cmentarza był ogrodzony. Znajdował się tam również dom przedpogrzebowy oraz domek dla stróża. Cmentarz został zdewastowany przez Niemców w czasie okupacji, macew użyto do układania chodników na terenie Fabryki Żelatyny. W latach 60. XX w. postawiono tu budynki Miejskiego Przedsiębiorstwa Gospodarki Komunalnej[1.3].

Rozwój przestrzenny i demograficzny miasta w latach 70. i 80. XIX w. związany był z rozwojem transportu kolejowego na linii nadwiślańskiej (Mława – Warszawa – Lublin – Kowel), a także z rosnącą popularnością pobliskiego Kazimierza Dolnego jako miejscowości letniskowej. W Puławach powstawały nowe miejsca pracy związane z obsługą ruchu turystycznego, rozwijał się też handel dzięki powiększaniu się rynków zbytu dla lokalnej produkcji rolnej i rzemieślniczej. Zachowane dokumenty urzędowe oraz materiały opublikowane w puławskiej księdze pamięci wskazują, iż pod koniec XIX w. osiedliła się w Puławach duża grupa Żydów z Rosji – tzw. litwaków, ludzi stosunkowo zamożnych i posiadających szerokie kontakty handlowe. Na początku XX w. przyczynili się oni w znacznym stopniu do zaszczepienia wśród miejscowej inteligencji i młodzieży idei syjonistycznych. Wszystko to sprawiło, że pod koniec XIX w., Puławy stały się ważnym ośrodkiem handlowo-komunikacyjnym, a także istotnym centrum kulturalnym i politycznym.

Pierwsza partia syjonistyczna powstała w Puławach już około 1906 roku. Wielu zwolenników miał też tu socjalistyczny Bund. Działalność tych partii przyczyniła się także w znaczący sposób do rozwoju żydowskiego świeckiego życia politycznego, a także społeczno-kulturalnego i oświatowego. W 1908 r. założono tu m. in. półlegalną „wędrującą bibliotekę”, zawierającą dzieła literatury świeckiej oraz czasopisma w języku hebrajskim. Rozwijały się też skupiające przede wszystkim młodzież organizacje polityczne, organizujące przedstawienia teatralne, koncerty, odczyty popularno-naukowe. Zwolennicy ortodoksji potępiali tę działalność, co sprzyjało pogłębianiu się konfliktów międzypokoleniowych[1.4].

Według rosyjskiego spisu powszechnego z końca XIX w., w Puławach mieszkało 5306 osób, w tym 3883 Żydów, stanowiących 73,2% ogółu ludności. Choć w ciągu kolejnych 20 lat liczebność gminy wzrosła o kilkaset osób, na skutek napływu do miasta ludności chrześcijańskiej, w 1913 r. procentowy udział społeczności żydowskiej w populacji miasta zmniejszył się do 61,6%[1.5]. Nadal jednak odsetek ludności żydowskiej należał do najwyższych w guberni, a puławska gmina była jedną z najbogatszych na Lubelszczyźnie. W okresie tym Żydzi puławscy zamieszkiwali głównie przy ul. Lubelskiej, Piaskowej, Wąskiej, Nowej, Żyrzyńskiej, Powiatowej, Szosowej, Modlitewnej, Browarnej i Iwanogrodzkiej. Ludność żydowska zajmowała się handlem, a także szewstwem i produkcją mebli. W 1907 r. powstał w mieście żydowski bank.

I wojna światowa przyniosła zmniejszenie zaludnienia miasta niemal o połowę[1.6], a także spalenie 2/3 zabudowy miasta, w tym niemal całkowite zniszczenie dzielnicy żydowskiej. Latem 1915 r. Rosjanie opuścili Królestwo Polskie, a władzę w mieście przejęli Austriacy, co wpłynęło znacząco na poprawę sytuacji społeczności żydowskiej w mieście. Jednym z pierwszych rozporządzeń władz austrowęgierskich było równouprawnienie ludności żydowskiej i jej wyznania. Zniknęły w ten sposób prawne ograniczenia uniemożliwiające Żydom m.in. udział w samorządzie lokalnym. W latach 1916–1918 w radzie miejskiej zasiadało już 6 przedstawicieli społeczności żydowskiej[1.7].

Jednocześnie osiedlali się w Puławach żydowscy uchodźcy z Warszawy, a także przybysze z monarchii habsburskiej i uciekinierzy z Rosji, wśród których znajdowało się wielu przedstawicieli asymilującej się żydowskiej inteligencji oraz zwolennicy ruchów syjonistycznych[1.8]. Z inicjatywy syjonistów udało się m.in. zalegalizować w mieście publiczną bibliotekę żydowską, rozwijał się też w Puławach amatorski ruch teatralny. Organizowano koncerty, wieczory poetycko-literackie, odczyty[1.9]. W 1917 roku w mieście zaczęto wydawać tygodnik w języku jidysz „Szprocungen”.

Przeprowadzony w 1921 r. spis powszechny wykazał, iż w Puławach zamieszkiwało wówczas 3221 osób (tj. niecałe 45% populacji miasta), wskazujących na wyznanie mojżeszowe, i określających swoją narodowość bądź jako polską (309 osób), bądź jako żydowską. 10 lat później liczba wyznawców religii mojżeszowej wzrosła do 3590 osób, zmniejszył się jednak – do 39,5% – odsetek ludności żydowskiej w stosunku do ogółu obywateli. Rozszerzenie granic administracyjnych miasta w 1934 r. przyczyniło się do dalszego obniżenia się tego współczynnika, który osiągnął wówczas zaledwie 30%[[refr: |Kowalik T., Żydowskie partie i organizacje społeczne w Puławach okresu międzywojennego, [w:] Historia i kultura Żydów Janowca nad Wisłą, Kazimierza Dolnego i Puław. Fenomen kulturowy miasteczka – sztetl. Materiały z sesji naukowej „V Janowieckie Spotkania Historyczne”, red. F. Jaroszyński, Janowiec nad Wisłą 2003, s. 100. ]].

Jak podają ówczesne źródła, w tym dane z budżetu żydowskiej gminy wyznaniowej, znaczna część żydowskich mieszkańców Puław (ok. 80%), należała do najbiedniejszych mieszkańców miasta, zaś 20–30% ludności żydowskiej żyło poniżej minimum zapewniającego egzystencję[1.10]. Gmina puławska obejmowała zasięgiem nie tylko Puławy, ale też wsie: Wólka Profecka, Włostów i Wronów oraz gminy Żyrzyn i Gołąb. Na jej czele stał ortodoksyjny rabin Mendel Naj, pełniący swoją funkcję nieprzerwanie przez cały okres międzywojenny. Po wyborach do zarządu gminy w 1936 r., znaleźli się w niej ortodoksi, a także syjoniści i przedstawiciele Związku Rzemieślników. Do gminy puławskiej należała synagoga, łaźnia i dom modlitwy. Gmina utrzymywała też Talmud-Torę, dotowała działalność Stowarzyszenia „Tarbut” i Towarzystwa Sanitarnego „Linas Hacedek”, zajmującego się nocnym czuwaniem przy chorych oraz pogrzebami, a także działalność kasy pożyczkowej towarzystwa „Gemilut Chesed”. Wypłacano również zapomogi dla najuboższych członków gminy[1.11].

W okresie międzywojennym w Puławach kwitło żydowskie życie polityczne, a przedstawiciele poszczególnych ugrupowań byli obecni w organach samorządu terytorialnego[1.12]. Obok działającego tu od 1921 r. oddziału konserwatywnej religijnej partii Aguda, popieranej przez znaczną część miejscowej ludności żydowskiej i dominującej w instytucjach gminnych, istniały także różne odłamy partii syjonistycznych, spośród których szczególnie dużą aktywność przejawiał puławski oddział Poalej Syjon – Lewicy[1.13].

Pod patronatem partii syjonistycznych w mieście działały liczne żydowskie organizacje społeczne i kulturalne. Pod auspicjami Agudy w mieście działała religijna szkoła dla dziewcząt Bet Jaakow, świecka szkoła hebrajska prowadzona przez Stowarzyszenie Kulturowo-Oświatowe „Tarbut” (1928–1930), a także szkoła CISZO. Od 1927 roku, z inicjatywy sympatyzującego z syjonizmem miejscowego lekarza Leona Nudelmana, powstał w Puławach odział Towarzystwa Ochrony Zdrowia w Polsce, zajmujący się edukacją prozdrowotną. Puławscy syjoniści zainicjowali również powstanie w mieście Klubu Obywatelskiego Żydowskiego (1927), patronującego działalności o charakterze artystycznym, a także Towarzystwa Gimnastyczno-Sportowego „Makabi” (1931) oraz klubu sportowego „Hapoel”.

W mieście działały też młodzieżowe organizacje syjonistyczne, m.in. Ha-Szomer ha-Cair, Gordonia, Brith Trumpeldor i He-Chaluc. Puławscy syjoniści przejmowali też stopniowo kontrolę nad częścią organizacji żydowskich wyrastających ze środowisk ortodoksyjnych, m.in. nad Stowarzyszeniem „Gemilut Chased”, zajmującym się niekomercyjną działalnością kredytową. W Puławach działały ponadto: Stowarzyszenie Bikur Cholim, opiekujące się chorymi; Towarzystwo „Hachnosas-Kało”, zajmujące się pomocą materialną dla najbiedniejszych; oddział Żydowsko-Amerykańskiego Zjednoczonego Komitetu Rozdzielczego, organizującego pomoc materialną dla ludności żydowskiej, a także oddział Żydowskiego Robotniczego Komitetu Emigracyjnego „Hias”, pomagający osobom pragnącym wyemigrować do Stanów Zjednoczonych. Na polu kultury działały: Stowarzyszenie „Daat” („Wiedza”) oraz Stowarzyszenie Ezra („Pomoc”).

W latach 1934–1937 istniał też w Puławach oddział stowarzyszenia „Oświata”, wspierającego kształcenie dzieci żydowskich poprzez udzielanie pomocy finansowej szkołom i ochronkom, a także organizowanie kolonii letnich, kursów, bibliotek i czytelni. Pod wpływem organizacji syjonistycznych pozostawały też działające w Puławach żydowskie zrzeszenia zawodowe: Związek Rzemieślników Żydowskich, lokalny oddział Centrali Detalicznych i Drobnych Kupców w Polsce oraz Związek Kupców Żydowskich oraz związki zawodowe[1.14]. Pewne poparcie wśród pracującej młodzieży oraz inteligencji żydowskiej miał też lewicowy Bund, pod auspicjami którego funkcjonował m.in. oddział Stowarzyszenia „Kultur Liga” (od 1925 roku), zajmujący się szerzeniem kultury i oświaty żydowskiej.

Lokalną młodzież o sympatiach lewicowych skupiał także klub sportowy „Sztern”, posiadający drużynę piłki nożnej[1.15]. W Puławach działały też agendy organizacji komunistycznych, mające duże wpływy puławskich związków zawodowych.

W drugiej połowie lat 30. XX w. ludność żydowska Puław coraz wyraźniej odczuwała skutki prowadzonej przez państwo polityki ingerowania w wewnętrzne sprawy gminy. Było to związane m.in. z dążeniem do kontrolowania przez administrację państwową budżetów gmin, a także z próbą ograniczenia rozmiarów uboju rytualnego.

We wrześniu 1939 r. Puławy zostały zajęte przez wojska niemieckie, a puławscy Żydzi podzielili los całej społeczności żydowskiej w Polsce. Podobnie jak inne miejscowości znajdujące się na prawym brzegu Wisły, miasto znalazło się w należącym do Generalnego Gubernatorstwa dystrykcie lubelskim. Już w październiku 1939 r., wszyscy Żydzi w wieku 14–60 lat zostali objęci przymusem pracy, w listopadzie wprowadzono nakaz noszenia opasek z Gwiazdą Dawida, a także oznaczania tym symbolem wszystkich przedsiębiorstw (sklepów, warsztatów itp.) należących do Żydów. Władze okupacyjne powołały także Judenrat, na czele którego stanął Henryk Adler – były kierownik szkoły powszechnej i radny miejski.

Pod koniec grudnia 1939 r. żydowskich mieszkańców Puław objęła masowa akcja wysiedleńcza – wszystkim mieszkańcom nakazano opuścić miasto w ciągu 48 godzin. Próba odwołania zarządzenia, bądź przesunięcia akcji na miesiące wiosenne, nie odniosła skutku – wczesnym rankiem, 28 grudnia, żydowska dzielnica została otoczona przez członków formacji policyjnych. Przy mrozie sięgającym –30°C, kolumna ok. 2,5 tys. puławskich Żydów wyruszyła w kierunku Opola Lubelskiego. W trakcie przemarszu śmierć poniosła znaczna liczba wysiedleńców – głównie dzieci i osób starszych. Osoby niezdolne do marszu zamknięto w puławskiej synagodze, gdzie zmarli z powodu wyziębienia. Na początku 1940 r. wywieziono do Nałęczowa, Baranowa, Ryk i Końskowoli kolejny transport puławskich Żydów, zaś w 1943 r. zginęli ostatni żydowscy mieszkańcy Puław, zatrudnieni w działających tu obozach pracy przymusowej.

Nota bibliograficzna

• Historia i kultura Żydów Janowca nad Wisłą, Kazimierza Dolnego i Puław. Fenomen kulturowy miasteczka – sztetl. Materiały z sesji naukowej „V Janowieckie Spotkania Historyczne”, red. F. Jaroszyński, Janowiec nad Wisłą 2003.
• Kowalik T., Żydowskie partie i organizacje społeczne w Puławach okresu międzywojennego, [w:] Historia i kultura Żydów Janowca nad Wisłą, Kazimierza Dolnego i Puław. Fenomen kulturowy miasteczka – sztetl. Materiały z sesji naukowej „V Janowieckie Spotkania Historyczne”, red. F. Jaroszyński, Janowiec nad Wisłą 2003.
• Kubiszyn M., Puławy, [w:] Śladami Żydów. Lubelszczyzna, Lublin 2011, ss. 324–328.
• Lewandowski J., Ludność żydowska na Lubelszczyźnie w latach I wojny światowej, [w:] Z dziejów społeczności żydowskiej na Lubelszczyźnie w latach 1918–1939, red. J. Doroszewski, T. Radzik, Lublin 1992.
• Pać S., Żydzi w Puławach, „Dziennik Wschodni” z 01.10.2004.
• Piątkowski S., Żydzi Janowca, Kazimierza i Puław w latach wojny i okupacji (1939–1945), [w:] Historia i kultura Żydów Janowca nad Wisłą, Kazimierza Dolnego i Puław. Fenomen kulturowy miasteczka – sztetl. Materiały z sesji naukowej „V Janowieckie Spotkania Historyczne”, red. F. Jaroszyński, Janowiec nad Wisłą 2003.
• Yisker-bukh Pulawy, red. M. W. Berstein, New York 1964.
• Z dziejów społeczności żydowskiej na Lubelszczyźnie w latach 1918–1939, red. J. Doroszewski, T. Radzik, Lublin 1992.
• Zieliński K., Rewolucja w sztetl? O żydowskich środowiskach małomiasteczkowych w Królestwie Polskim pod koniec XIX i w pierwszych dekadach XX wieku (na przykładzie Puław), [w:] Historia i kultura Żydów Janowca nad Wisłą, Kazimierza Dolnego i Puław. Fenomen kulturowy miasteczka – sztetl. Materiały z sesji naukowej „V Janowieckie Spotkania Historyczne”, red. F. Jaroszyński, Janowiec nad Wisłą 2003.