W 1643 r. Radomsko uzyskało przywilej de non tolerandis Judaeis od króla Władysława IV. Akt ten obowiązywał aż do nastania zaboru pruskiego w 1795 roku. Dopiero pod koniec XVIII w. zniesiono wszelkie dyskryminujące Żydów przywileje miejskie. Dla napływającej do miasta ludności żydowskiej wydzielono część ulicy Strzałkowskiej. Żydzi osiedlali się także na Bugaju, który wówczas nie należał administracyjnie do Radomska[1.1].

W 1827 r. w mieście żyło 369 Żydów, a w 1834 r. oficjalnie powstała samodzielna gmina żydowska, uniezależniając się od kahału w Przedborzu. W 1843 r. rabin Salomon ha-Kohen Rabinowicz założył w Radomsku swój dwór chasydzki. Od tej pory Radomsko stało się ważnym ośrodkiem ruchu chasydzkiego. Radomszczański dwór chasydzki należał do trzech największych tego typu ośrodków na terenach polskich (zaraz po Aleksandrowie Łódzkim i Górze Kalwarii)[1.2]. W 1897 r. w mieście mieszkało już 11 767 Żydów, stanowiąc 43% ogółu mieszkańców. W 1902 r. wybudowano nową synagogę[1.3].

Radomszczańska gmina żydowska uznawana była za bogatą. Tutejsi Żydzi posiadali fabryki, hotele oraz restauracje. Do czołowych przedsiębiorców należał Szaja Ruzewicz, który prowadził fabrykę tzw. sztucznej wełny (tzn. odpadkowej przędzy wełnianej). Sztuczna wełna stanowiła półfabrykat do wyrobu tanich tworzyw półwełnianych. Zakład znajdował się przy ul. Kaliskiej (obecnie ul. W. Reymonta). W 1885 r. zatrudniał 125 pracowników[1.4]. Do dużych radomszczańskich zakładów należała także fabryka mebli amerykańskich tapicerowanych Moryca Lewkowicza. W 1910 r. posiadała ona 50 pracowników. Zakłady specjalizowały się w produkcji łóżek rozkładanych[1.5]. W II połowie XIX w. rabinem miasta był Szlomo ha-Kohen Rabinowicz (do śmierci w 1866 r.). Jego następcą został Meir ha-Kohen, a po nim Mosze Lewkowicz[1.6].

W 1921 r. w Radomsku żyło 7774 Żydów, stanowiąc 41,5% ogółu mieszkańców miasta. Spadek liczebności społeczności stanowił zjawisko typowe dla okresu po pierwszej wojnie światowej, podobnie jak pogorszenie jej sytuacji ekonomicznej. Mimo to, w mieście istniały dwie synagogi, dwie szkoły talmudyczne, prywatna szkoła hebrajska, gimnazjum żydowskie i biblioteka[1.7]. W 1922 r. ławnikiem Zarządu Miejskiego był Rubin Najkron, kupiec, przedstawiciel Zjednoczonych Nacjonalistów Żydowskich. W 1926 r. w zarządzie miejskim zasiadało 8 Żydów[1.1.7]. Na niwie ogólnej najbardziej aktywni byli syjoniści, ale w zarządzie gminy dominowała Agudal[1.1.2]. W 1939 r. społeczność żydowska w Radomsku wynosiła ok. 10 tys. osób.

Niemcy zajęli Radomsko 3 września 1939 roku. Już po kilku dniach doszło to krwawych represji niemieckich skierowanych przeciwko społeczności żydowskiej. W czasie tzw. czarnego wtorku (12.09.1939) niemieccy funkcjonariusze zgromadzili ok. 1 tys. mężczyzn i znęcali się nad nimi, dotkliwie ich bijąc, a czasem katując na śmierć[1.8]. Stworzony na polecenie Niemców Judenrat, na czele którego stał Mosze Berger (zastąpiony w maju 1941 r. przez Wiktora Gutsstadta) musiał codziennie dostarczać listy nazwisk zdrowych i nadających się do pracy Żydów. Byli oni wysyłani do niemieckich obozów pracy, głównie w okolicach Poznania[1.1.8].

Dzielnicę żydowską zamknięto 20.12.1939 roku. Powstało w ten sposób jedno z pierwszych gett w Polsce. Niemcy zbudowali bramę główną, przed którą stała tabliczka zabraniająca wstępu mieszkańcom „aryjskiej” części miasta. W getcie zgromadzono ok. 18 tys. Żydów z całej okolicy. Wielu z nich, pomimo grożącej kary śmierci, decydowało się na potajemne wychodzenie z getta w celu poszukiwania żywności. Warunki sanitarne oraz bytowe wewnątrz zamkniętej dzielnicy były katastrofalne. W styczniu 1940 r. Judenrat zorganizował tanie kuchnie, które dożywiały mieszkańców getta. Nie było to jednak w stanie zlikwidować permanentnej biedy, jaka zapanowała w dzielnicy zamkniętej[1.9].

Ludność w getcie zdziesiątkowały dwie epidemie tyfusu  – w marcu 1940 r. oraz w styczniu 1941 roku. Sprowadzono wówczas do Radomska warszawskiego lekarza dr. Mieczysława Sachsa. Wspomagał on lokalnego medyka dr. Hirsza Abę Rozewicza. Zorganizowano szpital na 100 łóżek; wyposażenie do niego pochodziło z darów z Częstochowy. Większość pacjentów została zamordowana w czasie likwidacji getta w 1942 roku[1.10]. Przez cały czas istnienia getta ogranizowano również transporty, wywożące Żydów do niemieckich obozów pracy. W lipcu 1940 r. 400 osób trafiło do obozów pracy w regionie Lublina, w sierpniu 1940 r. zorganizowano transport składający się z 200 oósb do Płaszowa, a następne 400 osób pracowało w pobliżu Radomska[1.1.8].

Jesienią 1942 r. wywieziono większość mieszkańców getta do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Treblince. 321 osób przetransportowano natomiast do niemieckiego obozu pracy przymusowej w Skarżysku-Kamiennej. Żydzi z Radomska pracowali głównie w Werku A fabryki Hasag. Kolejna grupa Żydów (ok. 120 osób) pozostała w Radomsku i oczyściła domy w getcie, wynosząc dla Niemców wartościowe rzeczy pozostawione przez wywiezionych[1.11].

Getto w Radomsku ponownie zapełniło się więźniami na początku listopada 1942 roku. Miało już jednak tylko charakter tranzytowy. 6 stycznia 1943 r. 4,5 tys. osób wywieziono do niemieckiego nazistowskiego obozu zagłady w Treblince[1.12].

Wojnę przeżyło jedynie 200–300 przedwojennych członków radomszczańskiej społeczności żydowskiej. W 1947 r. w mieście zamieszkiwały już tylko 3 rodziny żydowskie, ocalone w okresie Zagłady[1.13].

Nota bibliograficzna

• Kosowska A., Dzieje Radomska w okresie drugiej wojny światowej, Częstochowa 2011.
• Memorial Book of the Community of Radomsk and Vicinity (Radomsko, Poland), Tel Aviv 1967.
• Radomsko [w:] The Encyclopedia of Jewish life before and during the Holocaust, red. S. Spector, G. Wigoder, t. II, New York 2001, ss. 1047–1048.
• Radomsko, [w:] The Yad Vashem Encyclopedia of the Ghettos during the Holocaust, red. G. Miron, Sh. Shulani, t. II, Jerusalem 2009, ss. 633–635.